W dzisiejszych czasach coraz więcej kobiet decyduje się na powrót do pracy bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, ewentualnie po wykorzystaniu urlopu rodzicielskiego. W takim przypadku rodzice stają przed wyborem w jaki sposób zapewnić opiekę niedawno narodzonemu dziecku. Zazwyczaj decydują się na pomoc dziadków (o ile nie wykonują oni innej pracy), wysyłają dzieci do żłobka publicznego (o ile dziecko uzyska miejsce w ramach rekrutacji), żłobka prywatnego lub zatrudniają nianię.

To rodzice decydują z jakiej formy opieki nad dzieckiem chcą skorzystać. Tym bardziej, że każde dziecko jest inne i może potrzebować innego rodzaju opieki. W przypadku dzieci z problemami zdrowotnymi – opieka niani może być jedyną formą, która umożliwi rodzicom powrót do pracy.

Wychodząc naprzeciw rodzinom oraz starając się uregulować sytuację prawną niań ustawodawca wprowadził rozwiązanie, które ma pozwolić większej liczbie rodziców na korzystanie z tego rodzaju opieki. Kwestie te normuje ustawa z dnia 4 lutego 2011 roku o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3.

Co to jest umowa uaktywniająca z nianią?

„Umowa uaktywniająca” jest to porozumienie między rodzicami lub rodzicem samotnie wychowującym dziecko a nianią o sprawowanie opieki nad dzieckiem. Ma ona charakter umowy o świadczenie usług, do której zastosowanie mają przepisy dotyczące umowy zlecenia. Powinna zostać zawarta w formie pisemnej pomiędzy rodzicami dziecka lub rodzicem samotnie wychowującym dziecko a osobą, która ma zamiar opiekować się dzieckiem w czasie ich pracy.

Sporządzenie umowy na piśmie jest konieczne, bo organ może żądać jej przedstawienia w momencie zgłaszania niani do ubezpieczenia. Co więcej, umowa pozwala na uregulowanie praw i obowiązków obu stron – tak, aby w przyszłości nie było wątpliwości jakie są jej warunki.

Umowa uaktywniająca może być zawarta tylko w przypadku sprawowania opieki nad dziećmi w wieku od 20 tygodnia życia, maksymalnie do ukończenia przez dziecko 3 roku życia lub w przypadku gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym do 4 roku życia..

Kto może być nianią?

Co do zasady, nianią może być każda osoba fizyczna sprawująca opiekę nad dziećmi na podstawie umowy. Nie ma zamkniętego katalogu osób, które mogą być nianią.

Niania musi być osobą pełnoletnią. Nie ma znaczenia ile ma lat, jakie posiada wykształcenie oraz jakiego typu prace podejmowała wcześniej.

Ważne! Osoba, którą zatrudnimy jako nianię może być spokrewniona z dzieckiem. Co oznacza, że nianią według ustawy może być babcia, dziadek, ciocia, sąsiadka czy też inna mama, która opiekuje się swoim dzieckiem. Jest to ważna okoliczność, bo często zdarza się tak, że dziadkowie, którym zostało niewiele czasu do emerytury nie mogą zrezygnować z pracy i zająć się wnukami, gdyż nie będą mieli wtedy opłacanych składek na ubezpieczenie. Natomiast w przypadku skorzystania z umowy uaktywniającej dziadkowie mogą zostać z wnukami i jednocześnie mieć opłacane składki, co w przyszłości pozwoli im przejść na emeryturę bez przerywania okresów składkowych.

Co powinna zawierać umowa uaktywniająca z nianią?

Umowa uaktywniająca niczym nie różni się od standardowych umów o świadczenie usług.

Należy w niej zawrzeć:

• dane stron, które podpisują umowę,
• cel oraz przedmiot umowy,
• czas i miejsce sprawowania opieki,
• liczbę dzieci powierzonych opiece,
• obowiązki niani (najlepiej dokładnie je w umowie opisać, tak aby obie strony dokładnie znały zakres obowiązków niani),
• wysokość wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty,
• czas, na jaki umowa została zawarta,
• warunki i sposób zmiany umowy, a także sposobu w jaki może ona zostać rozwiązana.

Warto pamiętać, że tworząc umowę najlepiej jest dokładnie wskazać prawa i obowiązki obu stron umowy tak, aby w przypadku jakichkolwiek nieporozumień treść umowy regulowała sytuacje konfliktowe. 

Ile godzin dziennie niania może sprawować opiekę nad dzieckiem?

Nie ma ustawowego ograniczenia w ilości godzin jakie może być wykonywana opieka nad dzieckiem przez nianię zatrudnioną na podstawie umowy uaktywniającej. To rodzice i niania decydują w jakim wymiarze będą współpracowali. Przepisy nie zabraniają, aby niania pracowała więcej niż 8 godzin dziennie i w praktyce podpisanie umowy w wyższym wymiarze czasu pracy jest możliwe. 

Kim jest rodzic samotnie wychowujący dziecko?

Przez rodzica samotnie wychowującego dziecko ustawodawca rozumie rodzica który jest panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo rodzica w stosunku do którego orzeczono separację, a także rodzica pozostającego w związku małżeńskim, jeżeli jego małżonek został pozbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności (tj. przebywa w zakładzie karnym).

Przykład 1: Małżonkowie – rodzice dziecka po jego urodzeniu rozstali się – nie mieszkają razem oraz nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. Żadne z małżonków nie wystąpiło do sądu o rozwód ani o separację. Czy matka posiada status rodzica samotnie wychowującego dziecko?

Nie. W tym przypadku rodzice co prawda nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego, jednakże ich małżeństwo nie zostało rozwiązane przez rozwód, jak również nie orzeczono w stosunku do nich separacji. Aby skorzystać z możliwości podpisania umowy uaktywniającej oboje muszą spełniać ku temu warunki i przez ustawodawcę będą w dalszym ciągu traktowani jak małżonkowie.

Przykład 2: Rodzice dziecka żyją w nieformalnym związku, jednocześnie wspólnie mieszkając oraz prowadząc wspólne gospodarstwo domowe. Czy w takim przypadku matka posiada status rodzica samotnie wychowującego dziecko ?

Według przepisów ustawy z dnia 4 lutego 2011 roku o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 – tak, o ile stan cywilny rodzica samotnie wychowującego dziecko to panna, kawaler, wdowa, wdowiec, rozwódka, rozwodnik. W takim przypadku ustawodawca nie nakazuje organowi badać jaka jest sytuacja faktyczna rodziców małoletniego, jak również nie bada się sytuacji faktycznej drugiego rodzica. 

Składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne niani

Największą zaletą umowy uaktywniającą z nianią jest to, że Skarb Państwa za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w części pokrywa za nianię składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne.

W 2018 roku nastąpiły zmiany w przepisach i od tego czasu za nianię wyżej wskazane składki opłaca:

1. Zakład Ubezpieczeń Społecznych od podstawy wynagrodzenia, która stanowi kwotę nie wyższą niż 50 % wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę,
2. rodzic – zawierający umowę z nianią – od podstawy stanowiącej kwotę nadwyżki nad kwotą 50 % minimalnego wynagrodzenia.

Natomiast w przypadku, gdy strony ustalą, że niania przystąpi do dobrowolnych składek na ubezpieczenie chorobowe, to w całości opłaca je rodzic.

Przykład 1: Niania została zatrudniona przez rodziców za kwotę wynagrodzenia 1 878 zł netto. Od jakiej kwoty rodzice będą zobowiązani opłacać składki od zatrudnienia niani ?

Kwota 2 363 zł netto jest to wysokość minimalnego wynagrodzenia netto w 2022 roku. W związku z powyższym rodzice będą odprowadzali składki za nianię od połowy wynagrodzenia tj. od kwoty 1 181,50 zł. Natomiast Zakład Ubezpieczeń Społecznych przejmie obowiązek opłacania składek od pozostałej kwoty 1 181,50 zł.

Przykład 2: Niania została zatrudniona przez rodziców za kwotę wynagrodzenia 2 600 zł netto. Od jakiej kwoty rodzice będą zobowiązani opłacać składki od zatrudnienia niani?

Kwota 2 363 zł netto jest to wysokość minimalnego wynagrodzenia netto w 2022 roku. W związku z tym Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie ustalony od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż 50% wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę tj. od kwoty 1 181,50 zł, natomiast od kwoty 1 418,50 zł składki będzie opłacał rodzic.

Kiedy ZUS opłaca składki niani ?

Zakład Ubezpieczeń Społecznych opłaca 50% składki dla niani w przypadku, gdy spełnione są łącznie następujące warunki:

1. niania została zgłoszona przez rodzica lub rodziców do ubezpieczenia społecznego i ubezpieczenia zdrowotnego,
2. rodzice lub rodzic samotnie wychowujący dziecko są zatrudnieni, świadczą usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej, która stanowi tytuł do ubezpieczeń społecznych, prowadzą pozarolniczą działalność lub działalność rolniczą,
3. dziecko nie jest umieszczone w żłobku, klubie dziecięcym oraz nie zostało objęte opieką sprawowaną przez opiekuna dziennego.

W przypadku, gdy rodzice (jeden z nich lub oboje) lub rodzic samotnie wychowujący dziecko utraci zatrudnienie – zaprzestanie świadczenia usług lub działalności które zostały wskazane powyżej, skarb państwa będzie opłacał składki za nianię jeszcze przez 3 miesiące.

Kiedy ZUS nie opłaca składek niani?

Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie będzie opłacał składek za nianię w przypadku, gdy umowa uaktywniająca została zawarta między nianią a osobą pełniącą funkcję rodziny zastępczej zawodowej lub rodzicem, który podlega ubezpieczeniu emerytalnemu lub rentowemu. Również skarb państwa nie ponosi kosztów składek, gdy rodzic dziecka przebywa na urlopie wychowawczym lub pobiera zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego.

Zgłoszenie zatrudnienia niani do ZUS?

To rodzic powinien w terminie 7 dni od daty podpisania z nianią umowy zgłosić ją do ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego. W tym celu należy udać się do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i złożyć oświadczenie na odpowiednim formularzu (zazwyczaj druk ZUS ZUA oraz ZUS ZZA). Najlepiej jednak, przed złożeniem druków, skontaktować się z właściwym organem i ustalić jakie dokumenty wymagane są w naszej konkretnej sprawie, gdyż warunki formalne zgłoszenia mogą się różnić w poszczególnych urzędach.

Warto pamiętać, że jeżeli niania jest już zatrudniona w innym miejscu i tam ma zapewnione składki społeczne, to do uregulowania pozostaną jedynie składki zdrowotne. Przykładowo jeśli niania zatrudniona jest na podstawie umowy o pracę i umowy uaktywniającej to podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu w ramach umowy o pracę. Jeśli niania zatrudniona jest w innym miejscu w pełnym wymiarze czasu pracy albo w umowie o pracę zagwarantowano jej co najmniej minimalne wynagrodzenie, tak długo jak długo trwa stosunek pracy, ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu wykonywania umowy uaktywniającej mają charakter dobrowolny.

Dodatkowe informacje w zakresie wysokości składek jakie będzie trzeba odprowadzić z tytułu zawartej umowy można uzyskać na infolinii ZUS lub bezpośrednio w placówce.  

Obowiązek informacyjny

Rodzice lub rodzic samotnie wychowujący dziecko ma obowiązek niezwłocznego informowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o każdej zmianie mającej wpływ na opłacanie składek. Przede wszystkim należy poinformować organ o rozwiązaniu lub wygaśnięciu umowy uaktywniającej.

W przepisie mowa jest o „niezwłocznym informowaniu” organu, jednak ustawodawca nie wprowadza definicji tego terminu. Oznacza to, że należy zgłosić fakt rozwiązania umowy bez zbędnej zwłoki – przyjmuje się, że w okresie nie dłuższym niż 7 dni. Ustawodawca nie wprowadza kary, czy też konsekwencji za przekazanie informacji w ww. zakresie w późniejszym terminie, jednak nie poinformowany o zmianach organ będzie naliczał w dalszym ciągu składki, a rodzic będzie miał obowiązek je opłacać. W takim przypadku rodzic będzie musiał wyjaśnić sprawę w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych i wykonać procedurę wskazaną przez organ (w zależności od okoliczności złożyć stosowne dokumenty, wniosek lub odwołanie od decyzji). Tym samym to w interesie rodzica jest dopilnowanie sprawy tak, aby jak najszybciej poinformować organ i uniknąć zbędnych formalności.      

Umowa uaktywniająca z nianią, a kolejna ciąża

W przypadku kolejnej ciąży w czasie obowiązywania umowy uaktywniającej Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie pokrywał składki do czasu rozpoczęcia przez rodzica pobierania zasiłku macierzyńskiego. Oznacza to, że w okresie ciąży, nawet gdy kobieta przebywa na zwolnieniu lekarskim to dopłata państwowa do składek będzie należna. Natomiast organ odmówi wypłaty w momencie, gdy kobieta przejdzie na urlop macierzyński. Dopłata do składek nie należy się również w czasie trwania urlopu rodzicielskiego i wychowawczego. 

W czasie trwania urlopu macierzyńskiego rodzice mają możliwość kontynuowania umowy na ogólnych zasadach – przy opłacaniu za nianię pełnej wysokości składek. Ewentualnie każda ze stron może wypowiedzieć zawartą umowę zgodnie z jej treścią. 

Natomiast w przypadku, gdy w ciąży znajduje się niania, to jej sytuacja prawna kształtuje się jak każdej kobiety zatrudnionej na umowę zlecenie. 

Umowa uaktywniająca z nianią, a emerytura

Umowa uaktywniająca ma charakter umowy cywilnoprawnej i nie jest regulowana na podstawie przepisów kodeksu pracy. W związku z tym czas przepracowany na umowie zlecenie nie wlicza się do stażu pracy na podstawie którego przyznaje się prawo do pobierania świadczenia emerytalnego. W trakcie trwania umowy uaktywniającej opłacane są jednak składki na ubezpieczenie społeczne, a tym samym mają one wpływ na wysokość przyznanego świadczenia. 

Natomiast jeśli niania posiada już prawo do emerytury, to środki uzyskane z umowy uaktywniającej będą stanowiły dodatkowy dochód. Mimo posiadanego prawa do emerytury niania podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, o ile równocześnie nie pozostaje w stosunku pracy, z tytułu którego ma zagwarantowane minimalne wynagrodzenie.