Decyzje i wybory żywieniowe podejmowane przez kobietę w trakcie ciąży powinny być dobrze przemyślane, ponieważ wpływają nie tylko na zdrowie przyszłej mamy, ale również na rozwój jej dziecka. Choć ogólne zasady żywienia w tym okresie nie różnią się znacząco od rekomendacji dla populacji ogólnej, istnieją produkty, których spożycie jest przeciwwskazane, ze względu na ich negatywne oddziaływanie na przebieg ciąży i wzrost/rozwój płodu.

W artykule przedstawiono podział na produkty bezwzględnie przeciwwskazane, które mają udowodnione negatywne działanie nawet przy minimalnym spożyciu, oraz na produkty, które należy ograniczyć, ponieważ w nadmiernych ilościach mogą stwarzać ryzyko powikłań i komplikacji ciążowych. 

Produkty bezwzględnie zakazane w ciąży

Alkohol

Choć konieczność całkowitej rezygnacji z alkoholu w trakcie ciąży dla wielu osób może być kwestią oczywistą, niektóre dane pokazują, że nawet co trzecia przyszła mama nie stosowała się do tego zalecenia. Pewne jest jednak, że nie ma bezpiecznej dawki alkoholu dla kobiet ciężarnych i nawet jego najmniejsza ilość przenika przez łożysko i negatywnie oddziałuje na przebieg ciąży i rozwój dziecka.

Dlatego niezbędna jest całkowita abstynencja – dotyczy to każdego rodzaju alkoholu i każdego napoju/potrawy zawierającego jakiekolwiek jego ilości przez wszystkie 9 miesięcy ciąży. Powinno dotyczyć to również napojów uznawanych za bezalkoholowe – mimo że ich nazwa sugeruje, że są go całkowicie pozbawione, w rzeczywistości mogą zawierać jego śladowe ilości (zgodnie z polskim prawem, aby napój został uznany za bezalkoholowy, zawartość alkoholu nie może być wyższa niż 0,5%), które również uznawane są za niebezpieczne i niewskazane podczas ciąży. 

Niektóre zioła

Wiele przyszłych mam decyduje się na urozmaicenie codziennej diety o zioła i surowce roślinne, ze względu na ich właściwości zmniejszające niektóre dolegliwości ciążowe, a także poprawiające samopoczucie i ogólne funkcjonowanie organizmu. Mogłoby się wydawać, iż produkty te, jako w pełni naturalne, są bezpieczniejszym rozwiązaniem od stosowania leków syntetycznych. Nie zawsze jest to jednak prawdą.

Należy zdawać sobie sprawę, że wiele surowców roślinnych jest uznawanych za zabronione w trakcie ciąży, ze względu na udowodnione negatywne działanie na jej przebieg i rozwój płodu. Ich spożycie może wywołać poronienie, poród przedwczesny, a także zaburzać odżywienie i wzrost dziecka.

Lista ziół bezwzględnie przeciwwskazanych dla przyszłych mam obejmuje:

• Borówka brusznica
• Ziele piołunu
• Aloes
• Kłącze pluskwicy
• Kora kruszyny
• Owoce jałowca
• Kłącze krzyżownicy lekarskiej
• Korzeń rzewienia
• Senes
• Liście mącznicy

Należy pamiętać także, że w trakcie ciąży do każdego surowca roślinnego (również tych nie wymienionych na liście zakazanych) należy podchodzić z dużą dozą ostrożności. Zalecenie to dotyczy w szczególności kobiet znajdujących się w grupie wysokiego ryzyka poronienia i/lub porodu przedwczesnego. Wynika to z faktu, że liczba badań i obserwacji klinicznych dotyczących wpływu ziół na przebieg ciąży jest bardzo ograniczona i często niemożliwe jest jednoznaczne określenie bezpieczeństwa ich stosowania, a wiedza na ich temat podlega ciągłemu rozwojowi i zmianom. Dlatego zawsze, w przypadku jakichkolwiek wątpliwości, warto skonsultować się ze specjalistą i wspólnie ocenić ewentualne korzyści i zagrożenia związane z włączeniem konkretnych ziół do diety.

Wątróbka

Wątróbka jest produktem bogatym w białko, dobrze przyswajalne żelazo, kwas foliowy, witaminy z grupy B oraz cholinę. Z tego względu wydawać by się mogło, że jest produktem korzystnym i wskazanym dla kobiet w ciąży, zwłaszcza tych, u których stwierdzono niedokrwistość z niedoboru żelaza lub kwasu foliowego. Jednak ze względu na to, że wątróbka jest najbardziej skoncentrowanym pokarmowym źródłem witaminy A, której nadmiar może działać teratogennie, zaleca się dużą ostrożność w jej spożywaniu.

Nadmierne spożycie witaminy A na każdym etapie ciąży może powodować:

• wady rozwojowe,
• zaburzenia układu nerwowego,
• deformacje w obrębie twarzoczaszki.

A biorąc pod uwagę, iż wątróbka nie jest produktem niezbędnym, bez którego nie można prawidłowo zbilansować diety, dla bezpieczeństwa często rekomenduje się całkowitą rezygnację z jej spożywania. Co więcej, większość produktów spożywczych (warzywa, owoce, orzechy, oleje roślinne) zawiera ilości witaminy A niezbędne do pokrycia zapotrzebowania w ciąży, a jednocześnie, niestwarzające ryzyka jej przedawkowania. Dlatego włączenie wątróbki do diety przyszłej mamy na ogół nie jest zalecane, a decyzja ta zawsze powinna być uprzednio skonsultowana z lekarzem i dietetykiem. Najlepiej kierować się zasadami im mniej, tym lepiej i im później, tym lepiej.

W pierwszym i drugim trymestrze, kiedy rozwój narządów płodu jest najintensywniejszy, konsekwencje nadmiaru witaminy A są w szczególności niebezpieczne.

Według niektórych danych maksymalna dozwolona podaż wątróbki wynosi 50 g raz na dwa tygodnie. W trzecim trymestrze kiedy ryzyko negatywnego wpływu jest niższe (ale wciąż obecne!) uważa się, że ilość ta może wynosić do 75 g raz na dwa tygodnie. Pamiętać należy natomiast, że ilości te są umowne, a w większości przypadków ryzyko spożywania wątróbki przewyższa ewentualne korzyści z jej spożycia. Dlatego jej włączenie do diety nigdy nie powinno odbywać się na własną rękę.

Niektóre gatunki ryb

Ryby, ze względu na wysoką zawartość białka, a także jako źródło niezbędnych w ciąży kwasów tłuszczowych omega-3 są bardzo ważnym i zdrowym elementem diety przyszłych mam. Podczas tych szczególnych 9 miesięcy istotny jest jednak wybór właściwych gatunków ryb. Za przeciwwskazane w tym okresie uznaje się przede wszystkim ryby drapieżne i długo żyjące. Wynika to faktu, że kumulują duże ilości rtęci i zgodnie z zaleceniami Europejskiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Żywności nie powinny być spożywane w okresie ciąży.

Gatunki ryb, których nie należy spożywać w ciąży:

• Marlin
• Miecznik
• Tuńczyk
• Rekin
• Węgorz
• Ryba maślana
• Płoć
• Okoń

Z ryb dostępnych i najczęściej spożywanych w Polsce, za najbezpieczniejsze i korzystniejsze dla kobiet w ciąży uważane są śledź, mintaj oraz łosoś (zwłaszcza norweski). Najlepszym wyborem są również ryby kupowane u certyfikowanych dostawców, którzy mają obowiązek badania i sprawdzania zawartości metali ciężki i zanieczyszczeń w mięsie ryb. Owoce morze są na ogół uznawane za bezpieczne dla kobiet w ciąży pod warunkiem, że nie są spożywane w formie surowej.

Żywność niepewna mikrobiologicznie

Zmiany hormonalne mające miejsce w trakcie ciąży mogą obniżać funkcjonowanie układu immunologicznego przyszłej mamy, czyniąc ją bardziej podatną na zatrucia pokarmowe i ich konsekwencje wywołane spożyciem żywności zawierającej bakterie i inne patogenne drobnoustroje.

Do najczęstszych zakażeń w trakcie ciąży zalicza się:

• Listeriozę – zatrucie wywoływane przez bakterię Listeria monocytogenes, która stanowi duże zagrożenia dla rozwoju i życia płodu, ponieważ przenika przez łożysko i uszkadza centralny układ nerwowy. Skutkiem zakażenia mogą być poronienie, wewnątrzmaciczne obumarcie płodu, a także poród przedwczesny (powikłania te obserwuje się najczęściej jeśli do zakażenia doszło w I. lub II. trymestrze). Zatrucie to może powodować również wrodzoną listeriozę u noworodka i silne objawy neurologiczne.
• Toksoplazmozę – zakażenie to powoduje pierwotniak Toxoplasma gondii. Choć większość kobiet przechodzi to zatrucie bezobjawowo, Toxoplasma przenika przez łożysko i może powodować poważne konsekwencje takie jak poronienie wewnątrzmaciczne obumarcie płodu, zaburzenia neurologiczne, uszkodzenie wzroku, słuchu, mowy, padaczka.

• Salmonellozę – zatrucie wywołane Salmonellą zazwyczaj nie stanowią dużego zagrożenia dla zdrowia, ani życia płodu, może jednak powodować wystąpienie u przyszłej mamy silnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych tj. biegunki, nudności, czy wymioty, a tym samym odwodnienie i zaburzenia gospodarki wodno elektrolitowej.
• Kampylobakteriozę – zakażenie to może być wywołane bakteriami Campylobacter jejuni lub Campylobacter coli. Podobnie jak w przypadku Salmonellozy, stwarza ryzyko odwodnienia i zaburzeń wodno-elektrolitowych w związku z objawami ze strony przewodu pokarmowego.

Do żywności niepewnej mikrobiologicznie, której powinny unikać przyszłe mamy, z uwagi na ryzyko obecności w nich patogennych drobnoustrojów powodujących opisane wyżej zatrucia, należą przede wszystkim:

• mleko świeże, niepasteryzowane
• produkty mleczne z mleka niepasteryzowanego (sery pleśniowe np. Brie, camembert, ser feta, oscypek, bundz, gorgonzola)
• surowe, niedogotowane mięso oraz ryby (np. w postaci tatara, sushi, produktów wędzonych na zimno, krwistych/średnio wysmażonych steków)
• garmażeryjne produkty mięsne lub rybne, które nie zostały odpowiednio podgrzane przed spożyciem np. krokiety/pierogi z mięsem
• niedokładnie umyte owoce i warzywa, w tym kiełki (Kiełki uznawane są za bezpieczne dla kobiet w ciąży pod warunkiem, że były odpowiednio uprawiane, przechowywane i umyte przed spożyciem. Biorąc pod uwagę to, że kupując je w sklepie nie ma 100% pewności, że były odpowiednio przechowywane i nie rozwinęły się w nich bakterie patogenne, niektórzy dla bezpieczeństwa zalecają rezygnację z ich spożycia, tym  bardziej, że nie są one produktem, bez których nie ma możliwości prawidłowego zbilansowania diety. Polecaną alternatywą jest ich samodzielna hodowla w warunkach domowych).
• surowe, niedogotowane jaja
• nieprzegotowana woda
  

Produkty te nie powinny znaleźć się w diecie kobiet ciężarnych, a w celu uniknięcia zatruć pokarmowych niezbędne jest również zachowanie odpowiedniej higieny osobistej oraz higieny przygotowywania posiłków.

Najważniejsze zasady higieny osobistej i przygotowywania posiłków obejmują:

• Dokładne mycie rąk przed jakimkolwiek kontaktem z żywnością, przed jedzeniem, po skorzystaniu z toalety, po zabawie ze zwierzętami.
• Dokładne mycie owoców i warzyw przed ich spożyciem.
• Utrzymywanie higieny w kuchni, dokładne mycie blatów i przyborów kuchennych, które miały kontakt z żywnością, przede wszystkich surowym mięsem i jajami.
• Nie używanie tych samych sztućców/tacek do przygotowywania mięs i innych produktów np. warzyw.
• Unikanie niepasteryzowanego mleka i przygotowanych z niego produktów. W tym celu niezbędne jest dokładne czytanie etykiet produktów i wybieranie wyłącznie tych, na których widnieje informacja dotycząca pasteryzacji mleka.
• Nie spożywanie surowych jajek.
• Nie spożywanie surowego i niedogotowanego mięsa, ryb i potraw tj. sushi, czy tatar. Mięsa i ryby powinny zawsze być poddane odpowiedniej obróbce przebiegającej we właściwej temperaturze. Dla gotowania w wodzie i na parze za właściwą temperaturę przyjmuje się minimum 100 stopni, dla smażenia powyżej 160 stopni, a pieczenie powyżej 170 stopni. Procesy te powinny również trwać odpowiednio długo, tak aby cała porcja mięsa lub ryby została dokładnie ugotowana/usmażona/upieczona. Przed spożyciem najlepiej pokroić porcję na mniejsze części i sprawdzić czy w jej wnętrzu nie zostały jakiekolwiek surowe elementy.
• Potrawy przygotowane wcześniej należy ponownie podgrzać do temperatury wynoszącej co najmniej 75 stopni.
• Regularne sprawdzanie temperatury panującej w lodówce i zamrażarce. W lodówce powinna ona utrzymywać się na poziomie maksymalnie 4 stopni, a zamrażarce – 18 stopni.
• Sprawdzanie i przestrzeganie terminów przydatności do spożycia kupowanych produktów spożywczych. Po jego upływie żywność nie nadaje się do jedzenia.
• Unikanie surowej, nieprzegotowanej wody. Najlepszym wyborem są wody butelkowane.

Produkty przeciwwskazane, które należy ograniczyć

Napoje zawierające kofeinę

Nadmierna podaż kofeiny w ciąży negatywnie wpływa na zdrowie matki oraz rozwój i wzrost płodu. Zgodnie z zaleceniami ekspertów, w ciągu dnia kobiety w ciąży powinny spożywać maksymalnie 200-300 mg kofeiny. W praktyce oznacza to ograniczenie spożycia kawy i herbaty do 2 filiżanek dziennie oraz rezygnację z napojów energetycznych i jakichkolwiek suplementów diety zawierających kofeinę jako jeden ze składników. Szczegółowe informacje na temat zaleceń dotyczących spożycia napojów zawierających kofeinę w ciąży znajduje się w artykule NAPOJE W CIĄŻY.

Izomery trans kwasów tłuszczowych

Kwasy tłuszczowe typu trans są najbardziej niekorzystnym dla zdrowia rodzajem tłuszczów. Przenikają przez łożysko do płodu i mogą powodować powstawanie zaburzeń, poród przedwczesny lub prowadzić do niskiej masy urodzeniowej. Dodatkowo zaburzają gospodarkę lipidową i węglowodanową organizmu matki i dziecka oraz zwiększają ryzyko chorób metabolicznych (więcej na temat ich wpływu na zdrowie znajduje się w artykule WPŁYW ŻYWNOŚCI PRZETWORZONEJ NA ZDROWIE MAMY I DZIECKA. 

Kwasy tłuszczowe typu trans powstają w procesie utwardzania tłuszczów roślinnych metodą uwodorniania, która ma na celu zmianę ich konsystencji na stałą.

Wykorzystywana jest w produkcji:

• margaryn,
• słodyczy,
• słonych przekąsek,
• pieczywa cukierniczego,
• dań typu instant,
• czy fast food.

W przemyśle stosowane mogą być procesy uwodorniania częściowego i całkowitego. Kwasy tłuszczowe typu trans powstają jedynie podczas procesu częściowego. Obecność tłuszczów częściowo utwardzonych/uwodornionych w wykazie składników danego produkty oznacza, że znajdują się w nim kwasy typu trans. 

Podsumowanie

Kobiety ciężarne, oprócz przestrzegania ogólnych zasad zdrowego, zbilansowanego żywienia, powinny mieć na uwadze listę produktów przeciwwskazanych do spożycia, które w tym szczególnym okresie stwarzają ryzyko wielu niebezpiecznych powikłań dla matki oraz jej dziecka. Do produktów tych zalicza się alkohol, którego spożycie jest bezwzględnie zabronione przez wszystkie 9 miesięcy ciąży, nawet w najmniejszych ilościach, napoje zawierające kofeinę, wątróbkę, ze względu na bardzo wysokie ilości witaminy A, zioła o udowodnionym negatywnym działaniu na przebieg ciąży, a także żywność niepewną mikrobiologicznie, stanowiącą ryzyko niebezpiecznych zatruć pokarmowych i ich konsekwencji.