Czym jest biegunka? Rodzaje biegunek

Biegunka, potocznie nazywana rozwolnieniem, określa zwiększoną częstotliwość wypróżnień (powyżej 3 razy w ciągu doby) z jednoczesną zmianą konsystencji stolca na półpłynną lub płyną. W zależności od czasu utrzymywania się dolegliwości wyróżnia się biegunkę ostrą oraz przewlekłą.

Biegunka ostra trwa mniej niż 14 dni i charakteryzuje się licznymi (nawet do kilkudziesięciu) wypróżnieniami w ciągu doby. Często towarzyszą jej bóle brzucha, wymioty oraz podwyższona temperatura ciała. Najczęściej ma podłoże infekcyjne – w większości przypadków spowodowana jest zatruciami pokarmowymi wywołanymi zakażeniami bakteryjnymi, bądź wirusowymi. Leczenie zazwyczaj jest wyłącznie objawowe, a biegunka ma tendencję do samoistnego ustępowania w ciągu 3-5 dni.

Biegunka przewlekła utrzymuje się przez długi czas (nawet przez ponad 4 tygodnie), jednak częstotliwość wypróżnień w ciągu dnia zwykle jest mniejsza niż w przypadku biegunki ostrej. Jej przyczynę mogą stanowić toczące się w organizmie przewlekłe procesy chorobowe upośledzające pracę całego układu pokarmowego.

Mogą to być m.in.:

• choroby trzustki,
• celiakia,
• choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
• zespół jelita drażliwego,
• alergie i nietolerancje pokarmowe.

Biegunka przewlekła nie ma tendencji do samoistnego ustępowania, a jej leczenie polega głównie na zidentyfikowaniu i próbie zwalczenia wywołującej ją przyczyny.

Przyczyny biegunki w ciąży

Biegunka nie jest typowym objawem ciąży, jednak często może pojawić się u przyszłych mam w wyniku zmian hormonalnych zachodzących w organizmie (choć te w większości przypadków powodują zaparcia) oraz stresu związanego z nadchodzącymi zmianami w życiu. Najczęściej jednak przyczyny biegunki w trakcie ciąży nie różnią się od przyczyn powodujących ją u innych osób i obejmują głównie zatrucia pokarmowe, stres oraz choroby przewlekłe.

Zatrucia pokarmowe w ciąży

Często u kobiet w ciąży mamy do czynienia z ostrą biegunką bakteryjną, bądź wirusową, wywołaną spożyciem skażonej żywności. Ze względu na osłabienie układu odpornościowego w trakcie ciąży i zmniejszeniu zdolności organizmu do zwalczania patogenów, kobiety ciężarne są częściej narażone na te choroby i nierzadko ich przebieg jest cięższy. Dlatego niezbędna jest zarówno profilaktyka, jak i najszybsze wdrożenie odpowiedniego leczenia oraz postępowania dietetycznego w przypadku wystąpienia biegunki.

Stres w ciąży

Stres związany z ciążą, nadchodzącym porodem oraz przygotowaniami na zmiany związane z pojawieniem się dziecka, często w negatywny sposób odbija się na organizmie kobiety. Zwiększone wydzielanie tak zwanych hormonów stresowych (adrenaliny i kortyzolu) może wpływać na układ pokarmowy, pobudzając procesy trawienne oraz przyśpieszając perystaltykę jelit, co w efekcie może doprowadzić do wystąpienia biegunek. Postępowanie terapeutyczne polega głównie na próbie unikania sytuacji stresowych oraz nauce radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Często wskazana jest konsultacja z psychologiem, który okaże wsparcie i zaproponuje indywidualny schemat postępowania w celu redukcji stresu i niepokoju.

Biegunki w przebiegu chorób przewlekłych

Jeśli przed zajściem w ciążę u kobiety zdiagnozowano chorobę przewlekłą, której jednym z objawów są biegunki, z dużym prawdopodobieństwem utrzymają się one w trakcie trwania ciąży. Postępowanie w tych przypadkach opiera się na leczeniu podstawowego schorzenia – od jego rodzaju zależy dobór właściwej interwencji dietetycznej oraz farmakoterapii.

Biegunki a żywienie

Postępowanie dietetyczne w przypadku biegunki uzależnione jest od jej rodzaju, przyczyny oraz ogólnego stanu zdrowia pacjentki. Właściwe żywienie jest szczególnie istotne w profilaktyce i leczeniu biegunek ostrych wywołanych zatruciami pokarmowymi. W przypadku biegunek przewlekłych, wywołanych innymi schorzeniami, pierwszoplanową rolę stanowi leczenie wywołujących ją chorób.

Postępowanie w przypadku biegunki ostrej

Podczas ostrej biegunki, kiedy wypróżnienia pojawiają się kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy w ciągu doby, dochodzi do wzmożonej utraty płynów i elektrolitów. Grozi to poważnym odwodnieniem oraz zaburzeniem gospodarki wodno-elektrolitowej, które stanowią bezpośrednie zagrożenie dla matki i dziecka. Dlatego najważniejszym elementem postępowania w przypadku biegunki odgrywa odpowiednie nawadnianie i wyrównanie niedoborów wodno-elektrolitowych.

Intensywne, doustne nawadnianie

Pierwsza doba po wystąpieniu biegunki nazywana jest tzw. „przerwą wodną”. Obejmuje ona intensywne podawanie wyłącznie płynów przez minimum 5 godzin i powstrzymanie się od przyjmowania jakichkolwiek pokarmów. Zalecana ilość płynów zależna jest od masy ciała oraz ilości wypróżnień, a także od występowania dodatkowych objawów tj. wymioty.

W celu ustalenia optymalnej ilości płynów najczęściej korzysta się z poniższych schematów:

1. Przyjmuje się, iż należy przyjąć minimum 50 ml płynów na kilogram masy ciała (dla przykładu: kobieta o masie ciała wynoszącej 60 kg powinna przyjąć ok. 3 l wody).
2. Dodatkowo, po każdym oddaniu biegunkowego stolca należy uzupełnić płyny w ilości 5-10 ml na kilogram masy ciała (dla kobiety ważącej 60 kg będzie to ok. 300-600 ml)
3. Jeśli oprócz biegunki występują wymioty, należy dodatkowo przyjąć 2-5 ml płyny na kg masy ciała po każdym epizodzie.

Taka objętość płynów powinna być bezwzględnie przyjęta podczas pierwszego dnia trwania biegunki. W kolejnych dniach może być stopniowo zmniejszana w zależności od samopoczucia oraz częstotliwości wypróżnień. W większości przypadków minimalna ilość płynów, którą należy przyjmować przez cały okres trwania biegunki to 2,5-3 litry – jeśli mimo to pojawi się uczucie pragnienia należy zwiększyć spożycie płynów.

Jakie płyny wypijać podczas biegunki

• Doustne płyny nawadniające – Podstawę nawadniania organizmu powinny stanowić specjalistyczne środki nawadniające. Są to gotowe mieszaniny elektrolitów i glukozy, których skład został opracowany przez Światową Organizację Zdrowia. Dostępne są bez recepty w większości aptek w postaci proszków do rozpuszczania w wodzie, w różnych wariantach smakowych. Podczas ich przygotowywania należy zawsze postępować zgodnie z informacjami zawartymi na ulotce i stosować je w ilości zalecanej przez konkretnego producenta.
• Woda mineralna – Do uzupełnienia nawadniania organizmu można wykorzystać niegazowaną wodę mineralną średnio-zmineralizowaną. Najlepiej, aby była ona w temperaturze pokojowej ponieważ zbyt zimne lub ciepłe płyny mogą prowokować nudności i wymioty.
• Słaba herbata – Dozwolone jest również wykorzystanie słabych, niesłodzonych naparów herbaty czarnej, zielonej, białej lub owocowej. Ich czas parzenia nie powinien wynosić dłużej niż 30-60 sekund. Im dłużej parzona jest herbata tym więcej teiny znajdzie się w naparze – teina może podrażniać jelita i pobudzać ich perystaltykę, a tym samym nasilać biegunkę. Przed wypiciem herbata powinna ostygnąć ponieważ wypijanie gorących płynów może podrażniać przewód pokarmowy. Należy pamiętać, iż napary herbaciane nie mogą stanowić podstawy nawadniania, a jedynie dodatek – można je przyjmować w ramach 2-3 szklanek płynów w ciągu doby.

• Napar z czarnych jagód – Czarne jagody są uznawane za jedne z najskuteczniejszych metod w walce z biegunką. Zawdzięczają to zawartości garbników – związków o właściwościach bakteriobójczych, przeciwzapalnych i ściągających, które mają korzystny wpływ na błonę śluzową oraz motorykę jelit. Mogą niwelować również bóle brzucha oraz uczucie nudności. Do przygotowania naparu można wykorzystać świeże lub suszone owoce jagody. Dwie-trzy łyżki jagód należy zalać wodą (75-100 ml) i gotować pod przykryciem ok. 5 minut. Następnie należy odstawić napar na 10 min i przecedzić. Tak przygotowany napar można pić 2-3 razy dziennie w ilości pół szklanki. Należy pamiętać, iż jego wypijanie może zmniejszyć częstotliwość występowania biegunki, ale jego właściwości nawadniające są mniejsze niż w przypadku doustnych płynów nawadniających, dlatego powinien stanowić dodatek a nie postawę uzupełniania niedoborów wody w organizmie.

Płyny zabronione podczas biegunki

W przypadku biegunki i konieczności intensywnego nawadniania organizmu niewskazana są płyny o zbyt wysokim stężeniu elektrolitów i glukozy. Ich spożycie może wręcz nasilać biegunkę – zbyt duża ilość elektrolitów i glukozy w treści pokarmowej w jelitach, na zasadzie osmozy, może „wyciągać wodę z organizmu” i zwiększać jej wydalanie wraz z kałem biegunkowym.

Podczas biegunki niewskazane jest wypijanie soków owocowych, słodzonych napojów oraz mleka i przetworów mlecznych.

Sposób podawania płynów w trakcie biegunki

Niezwykle ważny jest sposób podawania płynów. Wypicie zbyt dużej ilości „na raz” może nasilać wymioty i nudności, a w efekcie zwiększać utratę wody i spowodować niechęć do dalszego picia. Dlatego należy je przyjmować powoli, w niewielkich ilościach. Konieczne jest zapewnienie sobie ciągłego dostępu do płynów, aby nie dopuścić do zbyt długiej przerwy i pojawienia się uczucia pragnienia. Jeśli pojawią się wymioty lub jakakolwiek trudność w przyjmowaniu płynów doustnie należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem.

Rozszerzanie diety w biegunce

Wbrew wielu poglądom, które nakazywały wstrzymywanie się od jedzenia lub ograniczenie ilości przyjmowanego pokarmu do minimum przez cały okres trwania biegunki, obecnie zaleca się, aby wstrzemięźliwość od spożywania pokarmów trwała jak najkrócej. Najczęściej jest to pierwsze 5 godzin, podczas których intensywnie nawadnia się organizm. Po tym czasie zaleca się stopniowe rozszerzanie diety i w ciągu 2-3 dni powrót do normalnego sposobu żywienia. Prawidłowe i regularne odżywianie w czasie trwania biegunki umożliwia zmniejszenie ryzyka niedoborów pokarmowych, a także sprzyja regeneracji nabłonka jelitowego, co znacznie przyśpiesza zdrowienie.

W rozszerzaniu diety w biegunce bardzo dobrze sprawdza się zastosowanie diety BRAT. Jej nazwa pochodzi od angielskich słów bananas, rice, applesauce i toast. Oznaczają one produkty, na których opiera się ten sposób żywienia tj. banany, biały ryż, mus jabłkowy i pieczywo tostowe. Przez większość pacjentek z biegunką są one dobrze tolerowane oraz przyczyniają się do poprawy ogólnego samopoczucia.

• Banany – są dobrym źródłem potasu, pierwiastka na którego niedobór narażone są osoby podczas występowania biegunki, kiedy dochodzi do jego wzmożonej utraty.
• Biały ryż – posiada właściwości zapierające.
• Mus jabłkowy – jabłka zawierają związki zwane pektynami, które wykazują działanie nasilające zwrotne wchłanianie wody i sodu z jelit z powrotem do organizmu, dzięki czemu mogą łagodzić biegunkę. Ważne jest, aby na początku rozszerzania diety stosować mus z jabłek zamiast całych owoców, ponieważ jest on łatwiej trawiony i lepiej tolerowany.
• Tosty – pieczywo jest dobrym źródłem sodu, na którego niedobór narażone są osoby z biegunką. Ponadto pieczywo tostowe nie podrażnia przewodu pokarmowego oraz jest lekkostrawne.

Należy pamiętać iż ten sposób żywienia nie powinien być stosowany długotrwale, ponieważ spożywanie wyłącznie 4 produktów wiąże się z dużym ryzykiem niedoborów energetycznych i pokarmowych. Warto zastosować dietę BRAT na początku (maksymalnie przez 1-2 doby) i stopniowo, w miarę indywidualnej tolerancji rozszerzać ją o kolejne produkty spożywane na co dzień. Zaleca się, aby po 3-4 dniach od wystąpienia biegunki sposób żywienia był jak najbardziej zbliżony do tradycyjnego. Oczywiście, u każdej pacjentki czas ten może się różnić i każda interwencja żywieniowa powinna być dobierana indywidualnie. Jednak przedłużanie czasu głodzenia i stosowanie diety opartej jedynie o kilka produktów, w większości przypadków, niesie ze sobą więcej zagrożeń niż korzyści, dlatego należy dążyć do możliwie jak najszybszego rozszerzania diety i powrotu do normalnego sposobu żywienia.

Postępowanie w przypadku biegunki przewlekłej

Kluczowe w leczeniu przewlekłej biegunki jest ustalenie jej przyczyny, a postępowanie dietetyczne zależy w głównej mierze od głównego schorzenia. Na przykład, w przypadku celiakii, w przebiegu której mogą pojawić się biegunki, przestrzeganie ścisłej diety bezglutenowej, zazwyczaj jest wystarczające do uporania się z tą dolegliwością. Podobnie dzieje się to w przypadku nietolerancji laktozy, kiedy skuteczna jest zamiana produktów mlecznych na ich bezlaktozowe odpowiedniki. Istnieje jednak zbiór zaleceń, których warto przestrzegać w przypadku występowania biegunki, niezależnie od jej przyczyny.

Główne zalecenia dietetyczne

1. Zaleca się spożywanie od 4 do 5 niewielkich objętościowo posiłków dziennie, w miarę możliwości o stałych porach.
2. Spożywanie posiłków powinno odbywać się w spokojnej atmosferze, bez pośpiechu.
3. Posiłki i napoje powinny mieć umiarkowaną temperaturę, aby nie podrażniać układu pokarmowego. Należy unikać potraw gorących i bardzo zimnych.
4. Z diety najlepiej wykluczyć produkty tłuste oraz smażone.
5. Należy ograniczyć spożywanie produktów bogatych w błonnik pokarmowy, głównie pełnoziarnistych i razowych produktów zbożowych.
6. Warzywa najlepiej spożywać po ich wcześniejszym ugotowaniu w wodzie lub na parze, a owoce w formie przecierów lub musów.
7. Należy ograniczyć spożycie substancji słodzących (ksylitolu, sorbitolu).
8. Niezbędne jest wypijanie co najmniej 2-2,5 litry płynów dziennie, najlepiej w postaci niegazowanej wody.

Produkty na które należy zwrócić szczególną uwagę

Produkty zbożowe a biegunka w ciąży

Produkty zbożowe są głównym źródłem błonnika pokarmowego. W przypadku występowania biegunki niezwykle istotne jest ograniczenie jego spożycia, ponieważ przyśpiesza on motorykę jelit, a tym samym może nasilać dolegliwości. Co więcej jego wysokie spożycie w przypadku większości chorób przewodu pokarmowego może powodować dyskomfort oraz wzdęcia. Nie zaleca się jednak całkowitej eliminacji błonnika, ponieważ spełnia on wiele ważnych funkcji w organizmie m.in. korzystnie wpływa na poposiłkowe stężenie glukozy we krwi oraz ogranicza wchłanianie cholesterolu. Dlatego, zamiast całkowitej rezygnacji ze spożywania jego źródeł pokarmowych, konieczne jest zwrócenie uwagi na rodzaj spożywanych produktów zbożowych oraz wybór tych o jego stosunkowo niższej zawartości.

Poniższa tabela przedstawia podział produktów zbożowych na zalecane i niezalecane w przypadku występowania biegunki, biorąc pod uwagę zawarty w nich błonnik.

Owoce i warzywa a biegunka w ciąży

Źródłem błonnika są również warzywa i owoce, jednak podobnie jak w przypadku produktów zbożowych, niewskazane jest całkowite ograniczenie ich spożycia, a jedynie zastosowanie pewnych technik umożliwiających złagodzenie jego oddziaływania na organizm. Zalicza się do nich obróbkę termiczną oraz procesy kulinarne tj. miksowanie, przecieranie, rozgniatanie, które sprawiają, iż zawarty w warzywach i owocach błonnik staje się lepiej przyswajalny i tolerowany.

Dlatego zaleca się spożywanie głównie:

• warzywnych zup typu krem
• past warzywnych
• warzyw gotowanych w wodzie lub na parze
• musów i przecierów owocowych
• smoothie owocowych i owocowo-warzywnych

Tolerancja poszczególnych warzyw i owoców jest bardzo indywidualna i różni się między pacjentkami. Spośród warzyw, niekorzystny wpływ najczęściej wywierają warzywa kapustne, cebulowe oraz strączkowe. Nie powodują one jednak bezpośrednio nasilenia biegunki, ale mogą zwiększać uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej oraz wzdęcia, które mogą dodatkowo obniżać jakość życia kobiet. Podobnie działają niektóre owoce – przede wszystkim wiśnie i czereśnie. Poniższa tabela przedstawia podział warzyw i owoców na zalecane i przeciwwskazane dla osób z przewlekłą biegunką. Należy jednak pamiętać, iż rutynowo nie zaleca się eliminacji żadnych owoców, ani warzyw, a wpływ poszczególnych produktów najlepiej przetestować „na własnej skórze”.

Mleko i produkty mleczne a biegunka w ciąży

Spożycie mleka lub produktów mlecznych u dużej części społeczeństwa powoduje wystąpienie biegunki, wzdęć lub bólów brzucha. Najczęściej dzieje się tak w przypadku nietolerancji laktozy. Polega ona na zaburzeniu wytwarzania enzymu laktazy przez komórki nabłonka jelita cienkiego, w wyniku czego laktoza nie zostaje prawidłowo strawiona i ulega fermentacji przez bakterie bytujące w jelicie. Może to powodować szereg objawów tj. biegunki, bóle brzucha, wzdęcia i gazy. Jedyną metodą leczenia tej nietolerancji jest stosowanie diety bezlaktozowej, która jest skuteczna w niwelowaniu objawów ze strony przewodu pokarmowego, w tym biegunek. Często jednak zdarza się tak, iż pacjentki mimo braku diagnozy potwierdzającej nietolerancję laktozy, źle tolerują produkty mleczne, które powodują u nich wystąpienie biegunek i innych dolegliwości pokarmowych. Dlatego czasowe ograniczenie jej spożycia często jest wskazane i może przynosić korzyści nawet u osób z biegunką niezwiązaną bezpośrednio z nietolerancją laktozy.

Zastąpienie mleka i produktów mlecznych ich bezlaktozowymi odpowiednikami jest w pełni bezpieczne dla przyszłej mamy i dziecka i nie wiąże się z ryzykiem niedoborów czy koniecznością dodatkowej suplementacji. Niebezpieczne może być jednak całkowite ograniczenie produktów mlecznych (łącznie z produktami bezlaktozowymi), które stanowią główne źródło wapnia w diecie, dlatego taka restrykcja nie jest zalecana. Jeśli jednak pacjentka zdecyduje się na całkowitą rezygnację z produktów mlecznych powinna skonsultować się z lekarzem i dietetykiem w celu doboru odpowiedniej suplementacji wapnia.

Herbata i kawa a biegunka w ciąży

Herbata i kawa są dość kontrowersyjnymi produktami dla pacjentek z biegunką. Z jednej strony zawierają one garbniki, które działają zapierająco, co mogłoby sugerować, iż ich spożywanie jest korzystne. Jednak, z drugiej strony, zawierają kofeinę (kawa) oraz teinę (herbata) – substancje pobudzające perystaltykę przewodu pokarmowego, co może zwiększać częstotliwość wypróżnień. Wypijanie 1 filiżanki kawy i 1 filiżanki herbaty dziennie jest dobrze tolerowane przez większość kobiet, jednak ich działanie najlepiej przetestować na własnym organizmie.

Substancje słodzące a biegunka w ciąży

Do jednych z najpopularniejszych obecnie substancji słodzących należą tzw. poliole, obejmujące m.in. sorbitol, ksylitol i erytrytol. Są one powszechnie wykorzystywane jako zastępnik cukru, ze względu na obniżoną kaloryczność oraz fakt, iż nie oddziałują na stężenie glukozy we krwi i ich spożycie nie stanowi tym samym ryzyka zaburzeń gospodarki węglowodanowej np. cukrzycy lub insulinooporności. Jednakże część z nich (ksylitol i sorbitol), ze względu na fakt, iż nie są wchłaniane w jelicie cienkim i przechodzą do jelita grubego, ulegają w nim fermentacji, co może powodować biegunkę i wzdęcia. Największy efekt przeczyszczający obserwuje się po ich spożyciu w ilości ok. 25-30 g (5-6 łyżeczek), jednak u osób z biegunką przewlekłą, już znacznie mniejsze ilości mogą spowodować nasilenie dolegliwości. Dlatego nie zaleca się ich wykorzystywania do słodzenia napojów czy przygotowywania potraw. Należy też zwracać uwagę na skład produktów o obniżonej wartości energetycznej tzw. „light” i „zero” – często zawierają dodatek sorbitolu.

Słodzikiem, który nie powoduje efekty przeczyszczającego i jest bezpieczny dla osób z przewlekłą biegunką jest erytrytol – w przeciwieństwie do innych polioli jest on wchłaniany w jelicie cienkim i nie przechodzi do jelita grubego.

Sposoby na biegunkę w ciąży – podsumowanie

Przyczyny biegunki w trakcie ciąży nie różnią się od tych, które powodują je u innych osób. Sposób postępowania dietetycznego zależy przede wszystkim od rodzaju biegunki (ostra, przewlekła), jej przyczyny oraz ogólnego stanu pacjentki. W przypadku biegunki ostrej kluczowe jest odpowiednie nawadnianie organizmu, w celu zapobiegania odwodnieniu i zaburzeniom gospodarki wodno-elektrolitowej. W tym celu najlepiej wykorzystywać specjalne płyny nawadniające. Rozszerzanie diety, wbrew wielu dotychczasowym poglądom, nie powinno być odkładane w czasie, ponieważ korzystnie wpływa na ogólny stan zdrowia i przyspiesza proces zdrowienia. Zaleca się rozpoczęcie od stosowania diety BRAT opartej na spożywaniu bananów, białego ryżu, musu jabłkowego oraz tostów, a następnie dalsze rozszerzanie diety o produkty spożywane na co dzień, aby po upływie 3-5 dni możliwy był powrót do normalnego żywienia. Natomiast w przypadku biegunki przewlekłej, postępowanie zależy od głównej wywołującej ją przyczyny. W większości w przypadków, niezależnie od czynników wywołujących biegunkę zaleca się stosowanie diety ubogobłonnikowej oraz unikanie spożycia ksylitolu i sorbitolu. W niektórych przypadkach korzystne może być tymczasowe ograniczenie laktozy, nawet w przypadku braku diagnozy świadczącej o jej nietolerancji.

Występowanie biegunki w ciąży nigdy nie powinno być lekceważone, ponieważ może doprowadzić do niebezpiecznego dla zdrowia matki i dziecka odwodnienia. Może stanowić również objaw niezidentyfikowanego wcześniej procesu chorobowego, wymagającego leczenia. Dlatego, w przypadku pojawienia się biegunki, niezbędna jest konsultacja z lekarzem, który pomoże w identyfikacji jej przyczyny i zaproponuje odpowiednie postępowanie terapeutyczne, oraz wykwalifikowanym dietetykiem, który dobierze właściwy i bezpieczny sposób żywienia w zależności od przyczyny i ogólnego stanu zdrowia.