Prawidłowa masa ciała umożliwia zachowanie właściwych funkcji układu rozrodczego oraz utrzymanie parametrów hormonalnych w normie, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn.

Związek między masą ciała a płodnością jest widoczny na wszystkich etapach reprodukcji tj.:

• dojrzewanie komórki jajowej,
• produkcja nasienia,
• zapłodnienie,
• zagnieżdżenie zarodka.

Dodatkowo wpływa na przebieg ciąży i porodu. Optymalny dla płodności wskaźnik masy ciała powinien mieścić się w granicach przyjętej normy tzn. 18,5-24,9 kg/m². Wszelkie odchylenia tj. niedowaga, nadwaga i otyłość związane są ryzykiem zaburzeń płodności i mogą znacznie wydłużać czas starania się o dziecko.

Wpływ nadwagi i otyłości na płodność

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zakwalifikowała otyłość do chorób cywilizacyjnych. W obecnych czasach stanowi ona problem urastający do rangi epidemii. Szacuje się, iż nadwaga dotyczy co drugiej dorosłej osoby w Polsce, natomiast otyłość – co piątej.

Nadmierna masa ciała jest jednym z najczęstszych czynników powodujących zaburzenia płodności wśród kobiet (głównie na skutek nieprawidłowości procesu owulacji) oraz wśród mężczyzn (poprzez wpływ na pogorszenie jakości nasienia). Związane jest to ze wzrostem zawartości tkanki tłuszczowej, która oprócz magazynowania energii pełni także funkcję endokrynną. Jest niezbędna do zachowania prawidłowej gospodarki hormonalnej, jednak jej nadmierna zawartość w organizmie związana jest z zaburzeniami funkcjonowania większości układów organizmu. Odgrywa dużą rolę w wytwarzaniu, dystrybucji i działaniu hormonów płciowych, jest także miejscem produkcji adiponektyn, leptyny i cytokin, które pełnią rolę w patogenezie zaburzeń płodności. Przyczyniają się one głównie do zmniejszenie wrażliwości tkanek na insulinę (insulinooporność) i jej nadmiernej produkcji (hiperinsulinemia), oraz niekorzystnie wpływają na funkcje jajników.

Insulinooporność i hiperinsulinemia są istotnymi elementami w patogenezie zespołu policystycznych jajników (PCOS), który jest jedną z wiodących przyczyn obniżonej płodności. Nadmiar insuliny aktywuje szlaki hormonalne, w wyniku których zwiększa się poziom androgenów, związany jest także z nadmiernym wytwarzaniem testosteronu i insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1). Podwyższony poziom tych hormonów zaburza dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i wywiera hamujący wpływ na owulację. Dodatkowo, hiperinsulinemia hamuje syntezę białka wiążącego hormony płciowe (SHBG), co prowadzi do zwiększenia ilości biologicznie czynnego testosteronu we krwi i zaburza gospodarkę hormonalną kobiet.

Działanie wybranych hormonów produkowanych przez tkankę tłuszczową zostało opisane w poniższej tabeli:

Zmiany wydzielania i działania wyżej wymienionych hormonów mogą prowadzić do nieprawidłowego rozwoju pęcherzyka janikowego, zagnieżdżenia embrionu i wpływać na przyśpieszenie dojrzewania płciowego, a w efekcie do zaburzeń owulacji. Mogą być także przyczyną zaburzeń w produkcji hormonu anty-Müllerowskiego (AMH), który jest wskaźnikiem rezerwy jajnikowej oraz, wraz z hormonem folikulotropowym (FSH), reguluje dojrzewanie pęcherzyków, w których rozwija się komórka jajowa. Dodatkowo, uważa się iż każdy wzrost BMI o jedną jednostkę wiąże się z 6-procentowym zmniejszeniem wydzielania hormonu wzrostu, odpowiedzialnego m.in. za prawidłowe wydzielanie i działanie męskich i żeńskich hormonów płciowych, wpływających na produkcję komórek rozrodczych. U kobiet z BMI powyżej normy obserwuje się nadmierną produkcję androgenów oraz zmniejszone wydzielanie hormonu folikulotropowego, luteinizującego i progesteronu. Nadmierna zawartość tkanki tłuszczowej może wywierać także niekorzystny wpływ na budowę endometrium oraz zaburzać pH śluzu szyjki macicy.

U kobiet z BMI > 30 kg/m2 stwierdza się dwukrotnie wyższe ryzyko pojawienia się problemów z zajściem w ciążę, głównie z powodu zaburzeń owulacji. Otyłość nie tylko zmniejsza prawdopodobieństwo zajścia w ciąże w sposób naturalny, ale powoduje również spadek skuteczności procedur rozrodu wspomaganego. Utrata już 5% wyjściowej masy ciała może w dużej mierze przyczyni się do normalizacji cyklu menstruacyjnego i procesu owulacji.

Nadmiar tkanki tłuszczowej pogarsza funkcjonowanie również męskiego układu rozrodczego. Uważa się, iż jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość nasienia, a tym samym na płodność, są wskaźniki BMI oraz obwód talii. U mężczyzn, których BMI > 30 kg/m² i/lub obwód talii wynosi > 102 cm występuje 3-krotnie większe ryzyko niepłodności. Nadmierna masa ciała jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia azoospermii – braku plemników w nasieniu, oraz oligozoospermii – zbyt niskiej ilości plemników w nasieniu. Sprzyja również obniżeniu poziomu testosteronu oraz rozwinięciu wtórnej niewydolności hormonalnej jąder – hipogonadyzmu hipogonadotropowego. Insulinooporność i przewlekły stan zapalny związane z otyłością mogą być również przyczyną przedwczesnej miażdżycy i w efekcie wystąpienia zaburzeń erekcji u starszych mężczyzn.

Wpływ niedoboru masy ciała na płodność

Niekorzystnym zjawiskiem dla procesu reprodukcji jest nie tylko nadwaga, ale także niedobór masy ciała – szacuje się iż dotyczy to ponad 10% kobiet w wieku reprodukcyjnym. Zbyt niski poziom tkanki tłuszczowej wiąże się z zaburzeniami hormonalnymi i metabolicznymi, a te z kolei mogą prowadzić do zaburzeń owulacji i miesiączkowania. Jej minimalna zawartość w organizmie, wymagana do zachowania cykliczności pracy jajników, wynosi 17%, natomiast do utrzymania prawidłowych funkcji rozrodczych – 22%. Z niektórych badań wynika, że BMI < 20 zwiększa ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji o ok. 38%.

Szczególnie niebezpieczne są nagłe i duże spadki masy ciała, do których najczęściej dochodzi w wyniku rygorystycznych diet eliminacyjnych i redukcyjnych, stanów chorobowych oraz zaburzeń odżywiania tj. anoreksja, czy bulimia. Zaburzenia miesiączkowania mogą pojawić się przy spadku masy ciała o ok. 10-15% wyjściowej masy ciała, natomiast w przypadku utraty 30% masy ciała może dojść do wtórnego zaniku menstruacji, który jest przyczyną niepłodności. Niedowaga sprzyja dodatkowo obniżeniu poziomu estrogenów oraz hormonu luteinizującego. Skróceniu ulega również czas trwania fazy lutealnej. Uważa się także, iż kobiety, które w młodości miały niedowagę bądź doświadczyły wielokrotnych spadków masy ciała mają zwiększone ryzyko przedwczesnej menopauzy i zaburzeń płodności w młodym wieku.

Podsumowanie

Zarówno niedobór, jak i nadmiar masy ciała związane są z zaburzeniami funkcji rozrodczych. Związane jest to głównie z aktywnością hormonalną tkanki tłuszczowej, której zawartość w organizmie odgrywa jedną z kluczowych ról w kontekście płodności. Postępowanie w przypadku zaburzeń masy ciała powinno być przede wszystkim stopniowe i uwzględniać indywidualne potrzeby organizmu oraz stan zdrowia. Nie zaleca się w szczególności krótkotrwałych głodówek, które nie prowadzą do trwałej zmiany nawyków żywieniowych i obarczone są wysokim ryzykiem efektu jo-jo. Należy pamiętać, iż każda dieta redukcyjna stosowana w przypadku nadwagi bądź otyłości, mimo zmniejszonej wartości energetycznej, powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w odpowiednich ilościach. Niedobory pokarmowe mogą bowiem dodatkowo nasilać zaburzenia płodności i wydłużać czas zajścia w ciążę.