Zaburzenia płodności są jednym z najczęstszych problemów zdrowia publicznego i współczesnej medycyny – szacuje się, iż dotyczą ok. 60 mln par na całym świecie (w tym, ok. 1,5 mln par w Polsce). Za główną przyczynę obniżenia płodności wśród kobiet uważa się zaburzenia owulacji, z kolei wśród mężczyzn – nieprawidłowe parametry nasienia. Coraz częściej, za ich podłoże uznaje się niewłaściwą dietę i nieprawidłowy styl życia, w szczególności spożywanie przetworzonej żywności, niedobory pokarmowe, niski poziom aktywności fizycznej oraz sięganie po używki tj. kawa, alkohol czy papierosy. Uważa się, iż właściwe zachowania żywieniowe oraz prawidłowy styl życia mogą zmniejszyć zaburzenia płodności nawet o 80%.

Kluczowy jest także wiek zarówno kobiety, jak i mężczyzny. W ostatnich czasach obserwuje się tendencję do opóźniania zajścia w pierwszą ciążę. Najczęściej wynika to z faktu dążenia do rozwoju kariery i osiągnięcia stabilizacji finansowej przed podjęciem decyzji o powiększeniu rodziny. Największa płodność obserwowana jest jednak wśród kobiet w wieku 20-25 lat, po czym stopniowo spada. Największy spadek obserwuje się po 35 roku życia. Zmiany te są wynikiem głównie pogorszenia jakości oraz liczby oocytów.

Ogólny stan zdrowia, w tym zdolności rozrodcze kobiet i mężczyzn, determinowany jest przez następujące czynniki:

• sposób żywienia, palenie papierosów, picie alkoholu, aktywność fizyczną (50-60%),
• środowisko fizyczne, społeczne oraz praca (20%),
• uwarunkowania genetyczne (20%),
• system, funkcjonowanie i świadczenia opieki zdrowotnej (10-15%).

Jak widać, największy wpływ na prawidłowe funkcjonowanie organizmu mają czynniki modyfikowalne, których odpowiednie zmiany dają pozytywne skutki zarówno w kontekście profilaktyki, jak i leczenia wielu schorzeń. Osobom planującym powiększenie rodziny zaleca się, aby w ciągu 3-6 miesięcy przed planowaną ciążą, przeprowadzili dokładną kontrolę stanu zdrowia oraz wprowadzili ewentualne zmiany w stylu życia i sposobie odżywiania się, co pozwoli zwiększyć szansę na poczęcia oraz korzystnie wpłynie na przebieg ciąży, zdrowie matki i dziecka.

Uważa się, iż najniższy poziom spadku ryzyka zaburzeń płodności występuje wśród osób przestrzegających następujących zaleceń:

• stosowanie diety o niskim indeksie glikemicznym,
• wybieranie roślinnych źródeł białka,
• regularne kontrolowanie glikemii i utrzymywanie jej w granicach normy,
• zwiększenie spożycia jednonienasyconych kwasów tłuszczowych i ograniczenie spożycia kwasów trans, 
• aktywność fizyczna co najmniej 30 min dziennie
• utrzymanie prawidłowej masy ciała,
• ograniczenie spożycia niskotłuszczowego nabiału na korzyść produktów pełnotłustych,
• zmniejszone spożycie alkoholu i kofeiny,
• adekwatna do zapotrzebowania podaż witamin i składników mineralnych, ewentualna suplementacja.

Dieta a planowanie ciąży

Właściwa dieta powinna być istotnym czynnikiem prewencji oraz leczenia zaburzeń niepłodności kobiecej i męskiej. Nieprawidłowa podaż (zarówno niedobór jak i nadmiar) składników odżywczych oraz spożywanie żywności wysoko przetworzonej, charakteryzującej się niską wartością odżywczą, w dużym stopniu zmniejszają szansę na zajście w ciąże. Głównym celem dietetycznym powinny być kontrola masy ciała oraz dostarczenie wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, kluczowych dla prawidłowych funkcji rozrodczych oraz ograniczenie spożycia produktów pogarszających płodność.

Wybrane czynniki żywieniowe odgrywające rolę w zdolnościach rozrodczych

Szczegóły na temat diety propłodnościowej znajdują się w tekstach:

1. Czynniki żywieniowe wpływające na płodność
2. Dieta propłodnościowa – wskazówki praktyczne

Masa ciała a płodność

Na zaburzenia płodności narażone są zarówno osoby ze zbyt niską, jak i z nadmierną masą ciała. Związane jest to głównie z ilością tkanki tłuszczowej, która jest narządem endokrynnym wpływającym na regulację gospodarki hormonalnej całego organizmu.

Pewne jest, iż spadek masy ciała u kobiet i mężczyzn z nadwagą lub otyłością poprawia funkcje rozrodcze. Zmniejszenie poziomu tkanki tłuszczowej korzystnie wpływa na działanie insuliny, której stężenie ściśle koreluje z płodnością. Sprzyja także obniżeniu stężenia androgenów – męskich hormonów płciowych, których nadmiar zaburza równowagę hormonalną kobiet. Nadmierna masa ciała związana jest także z nadmierną produkcją estronu oraz adipokin nasilających stan zapalny w organizmie i wywierających hamujący wpływ na owulację. Osoby cierpiące na nadwagę bądź otyłość powinny wspólnie z wykwalifikowanym dietetykiem ustalić optymalny spadek masy ciała oraz zadbać o wysoką wartość odżywczą diety w celu prewencji niedoborów składników pokarmowych, które nierzadko towarzyszą dietom redukcyjnym.

Należy pamiętać, iż zbyt niski poziom tkanki tłuszczowej również upośledza funkcje rozrodcze. Do zachowania równowagi hormonalnej oraz cykliczności pracy jajników wymagane jest co najmniej 18% tkanki tłuszczowej, a do utrzymania prawidłowej płodności – 22%. Szczególnie niekorzystna jest zbyt duża utrata masy ciała w krótkim czasie. Najczęściej skutkuje to zaburzeniami miesiączkowania, obniżeniem syntezy estradiolu, brakiem owulacji i produkcji ciałka żółtego, a także syntezy progesteronu. Nieprawidłowa masa ciała wśród mężczyzn może prowadzić do zahamowania syntezy hormonów płciowych oraz zmniejszać liczbę i ruchliwość plemników.

Więcej na temat wpływu nieprawidłowej masy ciała na otyłość znajduje się w tekście:

1. Wpływ nieprawidłowej masy ciała na czynności rozrodcze mężczyzn i kobiet

Aktywność fizyczna a funkcjonowanie układu rozrodczego

Aktywność fizyczna powinna być nieodłącznym elementem stylu życia. Wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego pośrednio poprzez wpływ na masę i skład ciała oraz bezpośrednio, regulując gospodarkę hormonów płciowych. Najważniejsze jest jej regularne podejmowanie oraz urozmaicenie, tak aby uwzględniała ćwiczenia aerobowe, siłowe, wzmacniające oraz rozciągające, a także ruch związany z wykonywaniem czynności codziennych. Każda dawka ruchu w ilości co najmniej 30 min dziennie będzie pozytywnie oddziaływać na układ hormonalny i płodność.

Aktywność przyczynia się do redukcji brzusznej tkanki tłuszczowej oraz sprzyja uwrażliwieniu tkanek na działanie insuliny. Podczas ruchu dochodzi także do produkcji endorfin, czyli tzw. hormonów szczęścia, wpływających na poprawę nastroju. Dodatkowo, pocenie się towarzyszące podejmowanej aktywności jest fizjologicznym sposobem na pozbycie się z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Odpowiednia ilość ruchu wpływa korzystnie na jakości nasienia i poziom testosteronu wśród mężczyzn. Siedzący tryb życia jest bowiem czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń spermatogenezy, a w konsekwencji obniżenia płodności.

Należy jednak pamiętać, iż nadmierna intensywność i częstotliwość treningów może utrudnić zajście w ciążę. Dotyczy to szczególnie kobiet zawodowo uprawiających sport. Częstym zjawiskiem jest bowiem tzw. triada sportsmenek, która obejmuje niedożywienie, obniżenie gęstości mineralnej kości oraz zaburzenia miesiączkowania i owulacji, na skutek wyczerpującego wysiłku i przewlekłego stresu. Nierzadko, główną rolę odgrywają czynniki emocjonalne, związane z narzuconą presją i nieustanną rywalizacją.  Na rozwój triady narażone są szczególnie kobiety uprawiające sporty, które wymagają osiągnięcia bardzo szczupłej sylwetki i niskiego poziomu tkanki tłuszczowej np. baletnice, łyżwiarki figurowe. Zaburzenia hormonalne, głównie brak estrogenów, mogą prowadzić do zwiększonego ryzyka złamań i rozwoju osteoporozy wśród bardzo młodych kobiet – uważa się, że problem ten dotyczy, nawet 50% sportsmenek. Niedobór tych hormonów jest również czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Z kolei wtórny brak miesiączki jest związany z niepłodnością i dodatkowymi problemami emocjonalnymi. Leczenie triady i jej skutków powinno odbywać się pod okiem wykwalifikowanych trenerów, dietetyków, lekarzy i psychologów. 

U mężczyzn podejmujących częsty i intensywny trening może rozwinąć się hipogonadyzm zależny od ćwiczeń związany z obniżonym poziomem testosteronu i hormonu luteinizującego.

Alkohol a ryzyko niepłodności

Szacuje się, iż ryzyko niepłodności związanej z nadmiernym spożyciem alkoholu dotyczy 2-3% kobiet w wieku prokreacyjnym. Substancja ta oddziałuje na przysadkę oraz jajniki, zaburzając ich funkcje, a tym samym gospodarkę hormonalną. Sprzyja obniżeniu estrogenu i hormonu folikulotropowego oraz nieregularnym cyklom miesiączkowym. U kobiet uzależnionych od alkoholu nierzadko stwierdza się całkowity zanik owulacji. Nadużywanie alkoholu może również prowadzić do endometriozy, która jest jedną z najważniejszych przyczyn niepłodności wśród kobiet. Nadmierna konsumpcja alkoholu jest również czynnikiem ryzyka wystąpienia poronień.

Wśród mężczyzn, alkohol jest jednym z głównych czynników pogarszających jakość nasienia, liczbę i ruchliwość plemników. Regularna konsumpcja alkoholu może również obniżać poziom testosteronu i zwiększać ryzyko zaburzeń potencji. Alkohol w dużej mierze zmniejsza także wchłanianie cynku, który jest niezbędny dla prawidłowych funkcji rozrodczych mężczyzn.

Więcej informacji na temat wpływu alkoholu na płodność, a także przebieg ciąży i rozwój dziecka znajduje się w dziale UŻYWKI W CIĄŻY

Palenie papierosów a płodność

Ryzyko zaburzeń płodności jest zwiększone, zarówno wśród osób aktywnie palących papierosy, jak i wśród biernych palaczy. Palenie skutkuje obniżeniem płodności kobiet (zależność odwrotnie proporcjonalna do liczby wypalanych papierosów) oraz 2-3krotnie zwiększa ryzyko niepłodności. Związane jest to z działaniem wielu toksycznych związków zawartych w dymie papierosowych, głównie nikotyny, która może m.in. zaburzać działanie hormonów luteinizującego i folikulotropowego, a tym samym upośledzać proces owulacji.

Policykliczne węglowodory aromatyczne obecne w dymie tytoniowych sprzyjają m.in:

• wystąpieniu negatywnych zmian w oocytach, 
• hamowaniu wytwarzania ciałka żółtego,
• obniżeniu liczby i jakości pęcherzyków jajnikowych,
• pogorszeniu przepływu krwi przez macicę i utrudnieniu implantacji zarodka.
  

Składniki dymu tytoniowego oddziałują również na jajowody – zaburzają ruch rzęsek oraz wychwyt komórki jajowej, a także przyczyniają się do zwiększonej ilości skurczów macicy. Ponadto, składniki dymu inaktywują aromatazę – kluczowy enzym biosyntezy hormonów steroidowych umożliwiający przekształcenie androgenów w estrogeny. Palenie papierosów jest także czynnikiem ryzyka przedwczesnej menopauzy. Palacze mają niższe stężenia witamin niezbędnych dla prawidłowych funkcji rozrodczych – A i E oraz znacznie zwiększone zapotrzebowanie na witaminę C.

Palenie wpływa negatywnie również na płodność męską, obniża bowiem ilość i jakość nasienia oraz sprzyja uszkodzeniom materiału genetycznego męskich komórek rozrodczych.

Więcej na temat wpływu palenia na płodność, przebieg ciąży oraz rozwój dziecka znajduje się w dziale UŻYWKI A CIĄŻA

Kofeina a planowanie ciąży

Jest to środek psychoaktywny, najczęściej kojarzony z kawą. Należy jednak pamiętać o jej innych źródłach takich jak herbata, kakao oraz produkty z ziarna kakaowego. Kofeina wykorzystywana jest także do produkcji napojów energetycznych oraz napojów gazowanych np. coca-cola. Jest szybko wchłaniana z przewodu pokarmowego i przedostaje się do tkanek i narządów, także jajowodów. Wyniki badań dotyczące wpływu kofeiny na płodność kobiet i mężczyzn są jednak rozbieżne, ze względu na różne predyspozycje genetyczne związane z metabolizmem kofeiny. Co więcej, metabolizm tego związku zmienia się w zależności od fazy cyklu owulacyjnego – obserwuje się spowolnienie metabolizmu kofeiny podczas trwania fazy lutealnej, podczas której dochodzi do zapłodnienia i implantacji zarodka. Uważa się, iż umiarkowane ilości, tj. 1-2 filiżanki kawy dziennie (średnia zawartość kofeiny w filiżance – 100 mg) nie wywierają negatywnego wpływu na płodność kobiet. Wielu kobietom zaleca się jednak ograniczenie spożycia kofeiny ze wszystkich źródeł do max. 300 mg/d.

Kofeina pogarsza metabolizm hormonów płciowych w wątrobie oraz wywiera hamujący wpływ na aktywność komórek Cajala znajdujących się w ścianie jajowodu. Może to doprowadzić do powtarzających się, silnych skurczów jajowodu co utrudnia przemieszczanie się komórki jajowej w jajowodzie.

Wpływ stresu na płodność kobiet i mężczyzn

Długotrwały stres oraz nagromadzenie negatywnych emocji wywierają negatywny wpływ na płodność kobiet i mężczyzn, Czynniki emocjonalne mogą zaburzać bowiem gospodarkę hormonalną. Przewlekły stres sprzyja wydzielaniu kortyzolu, tzw. hormonu stresu. Uwalniany jest on podczas napięcia nerwowego i może skutkować obniżeniem poziomu testosteronu oraz hormonu luteinizującego. Ponadto, stres powoduje zwiększenie wydzielania prolaktyny, której nadmiar uniemożliwia zajście w ciążę. Konsekwencją złego samopoczucia psychicznego mogą być także zaburzenia funkcji seksualnych tj. spadek libido, impotencja. Uważa się także, iż częstotliwość narażenia na sytuacje stresowe wpływa na liczbę i ruchliwość plemników, a kobiety u których stwierdza się wysokie stężenie związanej ze stresem alfa-amylazy stwierdza się mniejsze szanse na zajście w ciąże. Dlatego tak ważne jest, aby pary starające się o potomstwo dbały o dobre samopoczucie, pozytywne nastawienie oraz radość i przyjemność ze współżycia. Niezbędna jest także prawidłowa higiena i czas trwania snu. Osoby śpiące dłużej niż 9 godzin i krócej niż 6 godzin są narażone na spadek odporności, złe samopoczucie oraz rozwój otyłości, co może znacznie obniżać płodność.