Ciąża to szczególny okres w życiu kobiet, w którym prawidłowy styl życia i sposób żywienia, są niezbędne nie tylko do utrzymania ich dobrego stanu zdrowia i kondycji psychofizycznej, ale również dla zapewnienia prawidłowego rozwoju i wzrastania płodu.

W ostatnim czasie dużo uwagi poświęca się zagadnieniu tzw. programowania żywieniowego w ciąży – okazuje się bowiem, że sposób żywienia przyszłej mamy jest nieodzownie związany ze zdrowiem i rozwojem jej potomstwa nie tylko podczas 9 miesięcy ciąży, ale także po jej rozwiązaniu i znacząco wpływa na ryzyko rozwoju wielu chorób cywilizacyjnych w późniejszym, dorosłym życiu dziecka. 

Zagadnienie to należy do dziedziny nauki zwanej epigenetyką, która zajmuje się badaniem wpływu warunków wewnątrzmacicznych i czynników środowiskowych na ekspresję genów. Każda komórka organizmu ma ustalony i stały zestaw genów, jednak to które z nich zostaną uaktywnione i w jaki sposób komórka ta będzie się dalej rozwijać, zależne jest od czynników zewnętrznych tj.:

• dieta przyszłej mamy,
• styl życia,
• zanieczyszczenia środowiska,
• poziom stresu.

W wyniku adaptacji do warunków panujących podczas życia płodowego może dochodzić do trwałych zmian w budowie i funkcjonowaniu komórek i narządów dziecka. 

Okres życia płodowego w literaturze naukowej jest określany mianem okresu krytycznego. Oznacza to, że charakteryzuje się on bardzo intensywnym rozwojem, wzrastaniem, szybkim tworzeniem nowych tkanek i narządów, a oddziaływanie jakichkolwiek negatywnych bodźców podczas tego etapu, może na stałe „przeprogramować” metabolizm i funkcjonowanie młodego organizmu. Wśród bodźców tych wyróżnia się przede wszystkim nieprawidłowy sposób żywienia, niedobory lub nadmierne spożycie składników pokarmowych, czy stosowanie używek (papierosy, alkohol). Dlatego warunki życia płodowego zapewniane przez matkę warunkują prawidłowy przebieg ciąży i rozwój prenatalny, ale także długofalowo wpływają na stan zdrowia dziecka. Każde długo utrzymujące się nieprawidłowości w sposobie żywienia przyszłych mam mogą w dużej mierze przesądzać o stanie zdrowia ich dzieci w ich dorosłym życiu.

W tekście przedstawiono najważniejsze elementy programowania żywieniowego oraz potencjalne mechanizmy ich działania. Dokładne zasady, wskazówki i porady dotyczące optymalnego żywienia w ciąży, warunkującego prawidłowy rozwój dziecka i dobry stan jego zdrowia w przyszłości szczegółowo opisane zostały w kolejnych tekstach dotyczących diety ciężarnych.

Stan odżywiania przyszłej mamy a ryzyko chorób metabolicznych u dziecka w przyszłości

Jednym z kluczowych elementów żywienia kobiet w ciąży, zapewniających prawidłowy rozwój i wzrost dziecka, jest masa ciała i stan odżywienia przyszłej mamy. Wszelkie odchylenia (zarówno niedobór, jak i nadmiar masy ciała, a także niedobory poszczególnych składników pokarmowych) mogą negatywnie wpływać na wewnątrzmaciczny rozwój płodu i jego masę urodzeniową, która – zarówno zbyt niska, jak i zbyt wysoka, wiąże się z dużym prawdopodobieństwem wystąpienia zaburzeń metabolicznych w dorosłym życiu.

Niedowaga i niedożywienie w ciąży

Zbyt niska masa ciała w momencie zajścia w ciąże oraz nieprawidłowe przyrosty masy ciała w poszczególnych trymestrach ciąży mogą wiązać się z wieloma negatywnymi konsekwencjami. Niedostateczna podaż energii i składników pokarmowych utrudnia ich wykorzystanie przez wzrastający płód, mogąc powodować ograniczenie wzrostu wewnątrzmacicznego. Co więcej, niedowaga i niedożywienie mogą przyczynić się do zaburzeń rozwoju łożyska i zmniejszenia jego masy. W konsekwencji może dojść do upośledzenia jego funkcji polegającej głównie na transporcie substancji odżywczych do dziecka – dlatego niedostateczna podaż energii, niedowaga i niedożywienie przyszłej mamy są czynnikiem ryzyka zahamowania wewnątrzmacicznego wzrostu płodu (hipotrofii). Hipotrofia może natomiast stanowić silny czynnik ryzyka chorób metabolicznych tj. cukrzyca, otyłość, choroba wieńcowa, miażdżyca, czy nadciśnienie tętnicze w dorosłym życiu. Do wytłumaczenia tego zjawiska służą tzw. hipoteza „dogonić wzrost” oraz hipoteza „ratowania płodu”. Pierwsza z nich mówi o tym, że dzieci o małej masie urodzeniowej, w celach kompensacyjnych, w pierwszych latach życia bardzo szybko przybierają na masie ciała. Może to doprowadzić do nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w okresie dzieciństwa, a w efekcie zwiększać ryzyko otyłości, cukrzycy, nieprawidłowej gospodarki lipidowej, czy chorób układu sercowo-naczyniowego w dorosłym życiu.

Z kolei druga z hipotez, tłumaczy, iż w przypadku niedostatecznej podaży składników odżywczych, organizm, aby przetrwać przestawia się przede wszystkim na zapewnienie potrzeb układu nerwowego i mózgu, które rozwijają się prawidłowo kosztem innych narządów. Może to doprowadzić do nieprawidłowości w strukturze i funkcjonowaniu m.in. trzustki, która nie otrzymuje wystarczającej ilości składników odżywczych, aby prawidłowo się rozwijać i spełniać swoje funkcje. Nieprawidłowości te powstałe podczas życia płodowego, w dorosłym życiu mogą powodować zwiększone ryzyko zaburzeń tolerancji glukozy i upośledzonej gospodarki węglowodanowo insulinowej. 

Do zahamowania wewnątrzmacicznego wzrostu płodu i urodzenia dziecka z niską masą urodzeniową mogą predysponować również niedobory składników pokarmowych tj. cynk, żelazo, czy kwas foliowy, a także przewlekły stres, jak i palenie papierosów, czy picie nawet niewielkich, sporadycznych ilości alkoholu.

Nadwaga i otyłość w ciąży

Nadwaga lub otyłość w momencie zajścia w ciążę, jak również zbyt wysokie i niekontrolowane przyrosty masy ciała w kolejnych trymestrach mogą zwiększać ryzyko urodzenia dziecka z makrosomią, czyli nadmierną urodzeniową masą ciała. Makrosomia z kolei może zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia otyłości w dzieciństwie i dorosłości, a także sprzyjać powstawaniu zaburzeń metabolicznych tj. cukrzyca, czy choroby układu krążenia. Stosowanie w ciąży diet o kaloryczności przewyższającej dzienne zapotrzebowanie energetyczne, a także o nadmiernej zawartości tłuszczów może powodować zaburzenia gospodarki lipidowej w późniejszych latach życia dziecka. Co więcej, pojawia się coraz więcej dowodów pokazujących, iż dzieci kobiet otyłych, które podczas ciąży spożywały wysokie ilości cukrów, tłuszczów, a także żywności przetworzonej oraz typu fast-food, charakteryzują się nadmiernym apetytem w porównaniu z dziećmi kobiet o prawidłowej masie ciała i zdrowym sposobie żywienia w ciąży. Najprawdopodobniej jest to wynikiem „przeprogramowania” w życiu płodowym ośrodków mózgu dziecka odpowiedzialnych za kontrolę łaknienia. Nadmierny apetyt u dzieci zwiększa ryzyko rozwoju nadmiernej masy ciała, a także prawdopodobieństwo częstszego wybierania żywności szybkiej i wygodniej.

Podsumowanie

Przyszłe mamy powinny bezwzględnie, regularnie kontrolować swoją masę ciała oraz jej przyrosty w poszczególnych trymestrach (więcej na ten temat znajduje się w artykule „Masa ciała kobiety przed ciążą i przyrost masy ciała w ciąży”), a także dbać o wysoką jakość odżywczą diety i podaż wszystkich składników odżywczych. Zapewni to nie tylko prawidłowy przebieg ciąży i jej szczęśliwe rozwiązanie, ale również zminimalizuje ryzyko wielu chorób metabolicznych u dziecka w późniejszych latach jego życia.