Ojcostwo – jak je ustalić a jak mu zaprzeczyć?

W dzisiejszych czasach ojcostwo powoduje coraz więcej problemów. Z roku na rok wzrasta liczba składanych do sądu pozwów o ustalenie, czy też zaprzeczenie ojcostwa.
Ojcostwo z biologicznego punktu widzenia polega na genetycznym związku mężczyzny z dzieckiem, które posiada połowę genotypu cech pochodzących od mężczyzny będącego jego ojcem. Zgodnie z przepisami prawa stan ten jest niepodzielny, a każdy człowiek może mieć tylko jednego ojca.

Jakie są sposoby ustalenia ojcostwa?

Przepisy prawa przewidują trzy sposoby ustalenia ojcostwa:

domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki;
uznanie dziecka przez ojca;
sądowe ustalenie ojcostwa.

Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki – tzw. dziecko małżeńskie.

Wiodące założenie występujące w polskim ustawodawstwie zakłada, że dziecko urodzone w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, pochodzi od męża matki.
Co do kobiety, ustawodawca nie ma wątpliwości, iż matką jest ta, która dziecko urodziła. Natomiast w odniesieniu do ojca, fakt więzi biologicznej jest drugorzędny. Przede wszystkim liczy się to, że dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa, dlatego też domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki wynika z samego faktu istnienia małżeństwa. Poprzez ustanie małżeństwa należy rozumieć: śmierć jednego z małżonków, prawomocne orzeczenie rozwodu czy też uznanie jednego z małżonków za zmarłego.
Opisanego powyżej domniemania nie stosuje się również, jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od momentu uprawomocnienia się orzeczenia o separacji.
W przypadku, gdy mąż kobiety nie uważa się za ojca dziecka, aby obalić domniemanie prawne, musi wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;
2. B.Trębska, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;
3. Gromek, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;

Kto jest ojcem dziecka urodzonego po rozwodzie lub przed zawarciem związku małżeńskiego?

Małżeństwo ustaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. Od tego momentu liczy się 300 dni, w których dziecko musi się urodzić, aby zostało zastosowane domniemanie prawne, że pochodzi ono z rozwiązanego przez rozwód małżeństwa. W takim przypadku, należy przyjąć, że były mąż matki jest jego ojcem. Natomiast, gdy dziecko urodziło się po ogłoszeniu wyroku, ale jeszcze przed jego uprawomocnieniem należy uznać, że urodziło się w czasie trwania małżeństwa.
Jednak w przypadku, gdy matka przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, zawrze nowy związek małżeński, domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża. Ustawodawca przyjmuje założenie, że pochodzenie dziecka od drugiego męża jest bardziej prawdopodobne.
W sytuacji, gdy dziecko urodziło się przed zawarciem związku małżeńskiego, nie stosujemy domniemania, że pochodzi ono od męża matki nawet, jeśli rodzice tuż po narodzinach dziecka wezmą ślub. Mężczyzna, aby potwierdzić swoje ojcostwo musi uznać dziecko (przed kierownikiem USC, sądem opiekuńczym lub konsulem) lub wystąpić do sądu o ustalenie ojcostwa.

Uznanie ojcostwa

Jeśli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki albo, gdy domniemanie takie zostało obalone, wtedy ustalenie ojcostwa może nastąpić przez uznanie ojcostwa lub orzeczenie sądowe.
Mężczyzna od którego dziecko pochodzi, aby skutecznie uznać ojcostwo, musi złożyć oświadczenie, że jest ojcem przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Następnie matka dziecka musi potwierdzić ojcostwo mężczyzny również stawiając się z nim jednocześnie lub w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia oświadczenia przez mężczyznę w Urzędzie Stanu Cywilnego. Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego może odmówić przyjęcia oświadczenia od mężczyzny, jeżeli uzna, że uznanie ojcostwa przez danego mężczyznę jest niedopuszczalne lub poweźmie wątpliwości, co do jego ojcostwa.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;

Uznanie ojcostwa przez niepełnoletniego ojca

Oświadczenie o uznaniu ojcostwa może złożyć osoba, która ukończyła szesnasty rok życia i nie istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Kobieta i mężczyzna, którzy ukończyli 16 rok życia, ale nie ukończyli 18 roku życia mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W takim przypadku, każde z nich może wystąpić z żądaniem ustalenia ojcostwa wyłącznie do sądu opiekuńczego. Ustawodawca wprowadził taki wymóg, aby zapewnić tej czynności szczególną kontrolę istnienia przesłanek uprawniających do złożenia oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Ważnym jest, że do złożenia oświadczenia mężczyzna, który ukończył 16 rok życia nie potrzebuje zgody swojego przedstawiciela ustawowego, gdyż jest to czynność, która ma osobisty charakter.

Uznanie dziecka poczętego – tzw. ojcostwo prenatalne

Mężczyzna może uznać ojcostwo dziecka poczętego jeszcze przed jego urodzeniem. Aby dokonać uznania ojcostwa również należy udać się do USC, aby przed jego kierownikiem złożyć stosowne oświadczenie. Tryb postępowania jest taki sam jak w przypadku uznania dziecka narodzonego. Kierownik USC sporządza akt uznania dziecka nienarodzonego, który zawiera dane matki, dane mężczyzny uznającego dziecko oraz nazwisko, jakie dziecko będzie nosiło po narodzeniu. Jeżeli dziecko urodziło się po zawarciu przez matkę małżeństwa z innym mężczyzną niż ten, który uznał ojcostwo, nie stosuje się domniemania pochodzenia dziecka od męża matki. Ojcem jest mężczyzna, który uznał ojcostwo mimo, iż dziecko urodziło się w czasie trwania związku małżeńskiego matki z innym mężczyzną.

Dziecko zapłodnione metodą in vitro a uznanie ojcostwa

W odniesieniu do procedury medycznie wspomaganej prokreacji tzw. „in vitro”, mężczyzna może jeszcze przed dokonaniem inseminacji zarodka do organizmu kobiety złożyć oświadczenie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że będzie ojcem dziecka, które się narodzi. Dotyczy to zarówno sytuacji, w której przeniesione do organizmu kobiety nasienie pochodzi od mężczyzny, który chce uznać dziecko, jak również w sytuacji, gdy komórki rozrodcze lub zarodek pochodzi od anonimowego dawcy. Taka forma uznania staje się skuteczna z dniem urodzenia się dziecka.
Mężczyzna, składa oświadczenie przed urzędnikiem USC, które musi potwierdzić kobieta stając jednocześnie z nim lub w terminie 3 miesięcy od złożonego przez mężczyznę oświadczenia.
Natomiast samo oświadczenie mężczyzny jest skuteczne w stosunku do niego w okresie dwóch lat od jego złożenia tzn. w tym czasie, jeśli dojdzie do inseminacji zarodka, zostanie on uznany za ojca dziecka w momencie jego narodzenia. Co więcej, należy zaznaczyć, że dziecko musi się urodzić w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że jeśli dziecko urodziło się po zawarciu przez matkę małżeństwa z innym mężczyzną niż ten, który uznał ojcostwo, to nie stosuje się domniemania, że dziecko pochodzi z małżeństwa.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;
2. B. Trębska, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;
3. Gromek, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;

Zaprzeczenie ojcostwa

Mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Sześciomiesięczny termin ma charakter zawity tzn. po jego upływie ojciec nie może już skutecznie złożyć pozwu o zaprzeczenie ojcostwa. Po tym terminie jego uprawnienie wygasa.
Wprowadzenie kodeksowego terminu na złożenie pozwu o zaprzeczenie ojcostwa, ma na celu zapewnienie pewności oraz ostateczności prawnej relacji rodzinnych.
Mężczyzna, który powziął wiadomość, że jego żona jest w ciąży, ma obowiązek interesowania się, czy i kiedy kobieta urodziła dziecko. Okoliczności te mają wpływ na ustalenie początku terminu do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa. Jeżeli mąż matki uzyskał jedynie częściową informację, która ze względu na np. żartobliwy charakter, przerwane połączenie telefoniczne, nie daje mężczyźnie pewności czy dziecko się narodziło, ma on obowiązek tę informację sprawdzić. W takiej sytuacji bieg rozpoczyna się od dnia, w którym w wyniku wykonania wspomnianego obowiązku mężczyzna dowiedziałby się o narodzinach dziecka.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;

Czy matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa?

Tak, matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko swojemu mężowi. Ustawodawca określił, że matka ma na tę czynność sześć miesięcy od dnia urodzenia się dziecka. Poprzez pojęcie „chwila urodzenia się dziecka” należy rozumieć moment naturalnego lub sztucznego odłączenia dziecka od organizmu matki, a nie moment samego rozpoczęcia się akcji porodowej. Ustawodawca przyjął taki termin, ze względu na fakt, że od tego momentu rozpoczyna się zdolność prawna człowieka oraz może on jako indywidualna jednostka funkcjonować w społeczeństwie.

Jakie dowody powołać, aby zaprzeczyć ojcostwu?

Zgodnie z przyjętym orzecznictwem zaprzeczenie ojcostwa nie może być oparte na subiektywnym przekonaniu czy też przeświadczeniu, lecz musi wynikać z udowodnionych obiektywnych faktów.
Powód w pozwie o zaprzeczenie ojcostwa musi wskazać, jakie wnioski dowodowe powinny być przeprowadzone, aby skutecznie udowodnić twierdzenia zawarte w piśmie. Przede wszystkim powód może wnosić o przeprowadzenie dowodu z dokumentów, zeznań świadków, opinii biegłych, oględzin, grupowe badanie krwi oraz przesłuchania stron. Sąd może przeprowadzić również inne dowody, jeśli tylko uzna, że są one przydatne do prowadzonego postępowania.
Ze względu na postęp technologiczny, w przeważającej części spraw przeprowadzany jest dowód z grupowego badania DNA oraz dowód z grupowego badania krwi, gdyż są to badania, które dają największe prawdopodobieństwo oraz pewność wyniku.
Jeżeli badanie ma być przeprowadzone z krwi, jej pobranie może nastąpić jedynie za zgodą osoby badanej. W przypadku, gdy badany nie ukończył 13 lat lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego.
Przedstawicielami ustawowymi, zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym są rodzice dziecka, jeśli posiadają prawa rodzicielskie. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, to każde z nich może działać samodzielnie, jako jego przedstawiciel ustawowy. W procesie o zaprzeczenie ojcostwa, to matka będzie reprezentowała dziecko, jako jego przedstawiciel ustawowy, gdyż ojciec nie może w jednym procesie reprezentować swoich interesów, jak również być przedstawicielem interesów dziecka.
Przyjmuje się, że 13 rok życia stanowi granicę, która pozwala dziecku na podejmowanie rozważnych decyzji, dlatego też przed ukończeniem tego wieku to ustawowy przedstawiciel będzie decydował, czy dziecko zostanie poddane badaniu.
Ustawodawca wyraźnie podkreśla, że jeśli osoba badana nie wyrazi zgody na badanie, to nie można jej do tej czynności zmusić. Sąd w takiej sytuacji, weźmie jedynie pod uwagę sam fakt odmowy poddania się badaniu oraz okoliczność dlatego nastąpiła.
Sąd może zlecić powtórne wykonanie dowodu z badania, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności, związane najczęściej z przeprowadzeniem samego badania uzna, iż istnieją wątpliwości, co do wyniku dowodu.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;
2. B. Trębska, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;
3. Gromek, Komentarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;

Separacja faktyczna małżonków a zaprzeczenie ojcostwa

Nawet w przypadku, gdy małżonkowie nie mieszkają ze sobą (np. długoletni pobyt za granicą, matka pozostaje w konkubinacie z innym mężczyzną), to dziecko urodzone przez kobietę w trakcie trwania małżeństwa zostanie uznane za dziecko jej męża. Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki zostanie zastosowane w każdym przypadku. Jednak mężczyzna, który uważa, że dziecko nie pochodzi od niego, może obalić domniemanie ojcostwa wytaczając powództwo o zaprzeczenie ojcostwa.

Czy matka musi zwrócić koszty utrzymania dziecka w przypadku zaprzeczenia ojcostwa?

Orzecznictwo w kwestii zwrotu kosztów utrzymania, stoi na stanowisku, iż nie podlega zwrotowi świadczenie spełnione przez mężczyznę, który uznał dziecko.
Także były mąż matki, który utrzymywał „nie swoje” dziecko przez wiele lat, nie może skutecznie żądać, aby matka dziecka zwróciła mu kwoty przeznaczone przed zaprzeczeniem ojcostwa na utrzymanie i wychowanie dziecka(1). W odniesieniu do obowiązku alimentacyjnego, prawidłowym jest stwierdzeni, że mimo, iż wyrok stwierdzający unieważnienie ojcostwa wywołuje skutki prawne z mocą wsteczną, to jednak nie odnosi się to do żądania zwrotu wypłaconych alimentów(2).
Sąd Najwyższy w jednostkowym przypadku wskazał, że mężczyzna może dochodzić od matki dziecka zwrotu wyegzekwowanych od niego alimentów za nieprzedawniony okres. Jednak jest to stanowisko odosobnione, które nie znajduje szerszego poparcia w doktrynie(3).

Źródła:
1. Wyrok Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 6/80
2. Wyrok Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 91/11
3. Wyrok w sprawie I CR 747/75

Zaprzeczenie ojcostwa przy in vitro

Przepisy wprost wskazują, że niedopuszczalne jest zaprzeczenie ojcostwa dziecka, które urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji ( tj. in vitro), jeżeli mąż matki wyraził na nią zgodę. Taki zapis ma zapewnić, aby dziecko, które urodziło się w wyniku in vitro, mogło mieć zarówno matkę i ojca, nawet mimo braku biologicznego pochodzenia od co najmniej jednej z tych osób. Ustawodawca wprowadził to rozwiązanie, ze względu na fakt, że dokonanie zapłodnienia przy pomocy in vitro powinno być decyzją świadomą, natomiast obydwoje rodzice powinni zdawać sobie sprawę ze wszelkich obowiązków wynikających z jej zastosowania.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;

Czy dziecko może wystąpić o zaprzeczenie ojcostwa?

Dopiero po uzyskaniu pełnoletności, dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa. Ustawodawca określił, że termin na dokonanie tej czynności wynosi 3 lata od ukończenia przez dziecko 18 roku życia lub w przypadku małoletniej kobiety, która uzyskała zgodę na zawarcie związku małżeńskiego, od daty jego zawarcia. Po upływie tego terminu wygasa uprawnienie dziecka do wytoczenia powództwa. Przy czym bez znaczenia jest termin, w którym dziecko dowiedziało się o okolicznościach mających wpływ na sprawę.
Jako pozwanych w pozwie należy wskazać, męża matki oraz matkę, a jeżeli matka nie żyje, powództwo wytacza się tylko przeciwko mężowi matki. Natomiast w przypadku, gdy to mężczyzna nie żyje, jako pozwanego należy wskazać kuratora, którego ustanowi sąd opiekuńczy. Kuratora ustanowi sąd opiekuńczy, gdyż jest on właściwy do rozpoznania całej sprawy, dzięki czemu postępowanie zostanie zakończone w krótszym terminie.

Sądowe ustalenie ojcostwa

W przypadku sporu dotyczącego ustalenia ojcostwa, można wnosić o to, aby to sąd ustalił, kto jest ojcem dziecka. Z żądaniem może wystąpić zarówno dziecko, jego matka jak i domniemany ojciec. Należy jednak zaznaczyć, że matka i domniemany ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletniości. Na stronie, która wniosła do sądu pozew o ustalenie ojcostwa spoczywa ciężar dowodu tj. udowodnienia ojcostwa mężczyzny. Wynika to z ogólnego założenia występującego w prawie cywilnym, które stanowi, iż „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”.

Przeciwko komu wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa?

Zarówno dziecko jak i matka wytaczają powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu. W przypadku, gdy domniemany ojciec nie żyje, powództwo należy wytoczyć przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.
Natomiast domniemany ojciec wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a w sytuacji, gdy matka nie żyje – tylko przeciwko dziecku.
Tylko i wyłącznie w przypadku, gdy dziecko wytoczyło powództwo przeciwko domniemanemu ojcu, jednak w trakcie trwania procesu zmarło, w miejsce dziecka mogą wstąpić jego zstępni (tj. dzieci). Jeżeli dziecko nie posiada zstępnych to postępowanie w sprawie zostanie umorzone.
Ważnym jest, że matka ani też ojciec nie mogą wystąpić z żądaniem uznania ojcostwa po śmierci dziecka lub po uzyskaniu przez nie pełnoletniości.

Czy prokurator może wystąpić o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa?

Tak, prokurator może wytoczyć powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, jeśli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Prokurator nie ma określonego kodeksowo terminu, w jakim może wytoczyć powództwo. Jedynie wytoczenie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.

Źródła:
1. Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 23 kwietnia 1964 r;