Poronienie – zdarzenie traumatyczne w życiu pary

Nie podlega wątpliwości fakt, iż śmierć dziecka, bez względu na okoliczności, jest zawsze traumatycznym przeżyciem oraz najtrudniejszym doświadczeniem, jakiego w ciągu swojego życia może doznać człowiek. W perspektywie psychologicznej poronienie jest trudnym do zdefiniowania zjawiskiem, do którego dochodzi niespodziewanie, najczęściej po chwilach przepełnionych radością oraz oczekiwaniem na pojawienie się nowego życia. Niemniej jednak, w nomenklaturze medycznej zjawisko poronienia jest jasno zdefiniowane i usystematyzowane.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia – poronieniem określamy wydalenie lub wydobycie z organizmu matki płodu, który nie wykazuje oznak życia (nie oddycha, nie przejawia czynności serca, wyraźnych skurczy mięśni). Poronienie ma miejsce przed upływem 22 tygodnia ciąży, a dokładnie przed upływem 21 tygodni i 6 dni.

Niemniej jednak, poronienie związane jest nie tylko z zakończeniem życia rozwijającego się w łonie matki płodu. W sytuacji, w której ciąża zakończona zostaje niepowodzeniem, brutalnemu zakończeniu podlegają również marzenia oraz oczekiwania rodziców. Ponadto, na skutek straty dziecka zaczyna rozwijać się w nich poczucie winy oraz bolesnej straty. W ich perspektywie, życie niespodziewanie zostaje pozbawione sensu, a doświadczana przez nich pustka, w danym momencie zdaje się być niemożliwa do zapełnienia.

W chwili, w której rodzice dowiadują się o stracie nienarodzonego dziecka, niejednokrotnie poddają analizie zachowania, które mogły doprowadzić do poronienia. Odczuwają do siebie żal, który bez zapewnienia odpowiedniego wsparcia psychologicznego, każdego dnia może narastać, aby z czasem doprowadzić do rozwoju poważnych zaburzeń zdrowia psychicznego. Badania naukowe nie pozostawiają złudzeń, poronienie jest zdarzeniem traumatycznym, które w wielu przypadkach wymaga podjęcia odpowiednich działań terapeutycznych, mających na celu nie tylko przywrócenie dobrostanu psychicznego, ale przede wszystkim zapobieganie rozwojowi zaburzeń psychicznych w przyszłości.

Psycho-społeczne konsekwencje utraty dziecka w okresie prenatalnym

Nieoczekiwane, niekorzystne zakończenie ciąży pociąga za sobą szereg konsekwencji zarówno w wymiarze biologicznym, psychologicznym, jak i społecznym. Dotyczą one nie tylko matki nienarodzonego dziecka, ale także jej partnera oraz najbliższego otoczenia.

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, wśród najpowszechniej występujących konsekwencji psychologicznych poronienia wyróżnia się:

• Zaburzenia afektywne (w tym depresję);
• Utrzymującą się żałobę, która uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie jednostki w życiu społecznym;
• Problemy w nawiązywaniu prawidłowej więzi emocjonalnej z kolejnym dzieckiem;
• Problemy w utrzymywaniu prawidłowej więzi emocjonalnej oraz relacji z dzieckiem już narodzonym;
• Kształtowanie nierealistycznych oczekiwań wobec własnej osoby, najbliższego otoczenia, a także personelu medycznego;
• Przejawianie nadmiernego poczucia winy;
• Nieustanne powracanie w myślach do zdarzenia traumatycznego;
• Rozwój określonych zaburzeń psychicznych (zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń dysocjacyjnych);
• Rozwój chorób o charakterze psychosomatycznym;
• Zwiększone ryzyko rozwoju uzależnień;
• Obniżone poczucie własnej wartości;
• Doświadczanie myśli o charakterze samobójczym.
  

Psychologowie są zdania, iż utrata dziecka na skutek poronienia dotyczy wielu sfer funkcjonowania człowieka. Niniejsze doświadczenie bez wątpienia wiąże się z ogromnym cierpieniem fizycznym oraz psychologicznym, co przekłada się na jakość relacji seksualnych pary. Warto także wiedzieć, iż doświadczenie poronienia może wiązać się z występowaniem zaburzeń snu, nadmiernej męczliwości, zmniejszonej efektywności w pracy, a także zmianami w sferze odczuwania apetytu (brak apetytu lub jego nasilenie przekładające się na zmianę masy ciała).

W kontekście funkcjonowania w relacjach społecznych, rodzice doświadczający utraty dziecka na skutek poronienia najczęściej przejawiają wycofanie. Niejednokrotnie doświadczają oni silnego żalu i rozczarowania, które wpływa na dokonywanie przez nich oceny rzeczywistości. Bardzo często pary, które utraciły dziecko zazdroszczą tym, którym dane jest wychowywać zdrowe potomstwo. Psychologowie zauważają, iż w relacjach społecznych zarówno kobiety, jak i mężczyźni doświadczający straty są nacechowani lękiem. Warto również wiedzieć, że poronienie wpływa także na ich plany dotyczące przyszłości, albowiem w obawie przed doświadczeniem kolejnego poronienia, zdarza się, iż całkowicie rezygnują z dalszych prób prokreacyjnych.

Pomoc psychologa po poronieniu

Kiedy doświadczamy w życiu tego co najcenniejsze, pogrążamy się często w rozpaczy oraz wszechogarniającym smutku. Śmierć dziecka na skutek poronienia jest zdarzeniem traumatycznym, siejącym spustoszenie w umyśle rodziców, którym nie było dane przeżyć narodzin swojego potomka.

Każdy z nas w inny sposób doświadcza bólu, który jest następstwem straty ukochanej osoby. I chociaż wiele przejawianych przez nas emocji oraz zachowań zdaje się być podobnych, każda z doświadczanych strat jest zjawiskiem indywidualnym i za każdym razem niepowtarzalnym. Przyglądając się żałobie możemy dostrzec, iż ludzie inaczej radzą sobie ze stratą rodzica, współmałżonka, bliskiego przyjaciela. Jeszcze inaczej przychodzi im radzenie sobie ze stratą nienarodzonego dziecka. Na to, w jaki sposób radzimy sobie ze stratą wpływa szereg czynników, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Wśród nich możemy wyróżnić rodzaj łączącej nas ze zmarłym relacji, nasz wiek, wypracowane strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych, wcześniejsze doświadczenia.

Warto jednak wiedzieć, iż jednym z najpowszechniejszych sposobów radzenia sobie z traumatycznym zdarzeniem, jakim jest utrata dziecka na skutek poronienia, jest werbalizacja doświadczanych emocji i przeżyć. Większość kobiet, która doświadczyła poronienia, wykazuje potrzebę mówienia o tym, co się zdarzyło. Niestety, niejednokrotnie nie znajduje na to przestrzeni. Warto jednak wiedzieć, iż możliwość przepracowania straty pozwala na odzyskanie równowagi psychicznej, a co za tym idzie lepszego samopoczucia w wymiarze psychicznym oraz fizycznym. Należy jednak pamiętać, że zapewniane w tym momencie wsparcie powinno być obiektywne i podparte wiedzą oraz doświadczeniem. Niejednokrotnie bowiem, poprzez zapewnienie nieodpowiedniego wsparcia, możemy doprowadzić do zakłócenia prawidłowego procesu żałoby.

W związku z tym, zaleca się, aby w sytuacji doświadczenia straty dziecka na skutek poronienia, rodzice, a także członkowie rodziny otrzymywali wsparcie nie tylko ze strony bliskich, ale także fachowe wsparcie psychologiczne. Postępowanie terapeutyczne prowadzone przez doświadczonego specjalistę pozwala na stworzenie kobiecie przestrzeni do swobodnego przeżywania, okazywania oraz analizowania własnych emocji związanych z sytuacją poronienia.

Wsparcie psychologiczne podczas informowania rodziców o stracie dziecka

Trudno jest znaleźć odpowiednie słowa, które mogłyby stanowić ukojenie w sytuacji, w której rodzice dowiadują się o śmierci swojego nienarodzonego dziecka. Ten moment należy do jednych z najtrudniejszych w życiu i pociąga za sobą długofalowe skutki. Dlatego też, rozmowa na temat straty dziecka na skutek poronienia powinna odbywać się przy obecności psychologa, który zadba o to, aby podczas przekazywania informacji panowała przepełniona życzliwością atmosfera, skłaniająca nie tylko do rozmowy, ale przede wszystkim do rozładowania emocji, które w tym momencie towarzyszą zarówno kobiecie, jak i jej partnerowi. Bardzo ważne jest, aby w czasie tej niewątpliwie trudnej rozmowy psycholog zwracał uwagę nie tylko na wypowiadane przez siebie słowa, ale także na swój ton głosu, postawę ciała oraz wykonywane gesty. Wszystko to bowiem wpływa na samopoczucie osób, które w tej właśnie chwili mierzą się z życiową tragedią. Zadaniem psychologa podczas rozmowy z rodzicami jest także okazanie współczucia oraz należytego szacunku wobec poniesionej straty.

Jeśli to możliwe, niezwykle ważne jest, aby psycholog podczas rozmowy o śmierci nienarodzonego dziecka, zadbał o to by przy kobiecie znalazł się jej partner. Obserwacje specjalistów dowodzą bowiem, iż obecność bliskiej osoby w pierwszych chwilach po poronieniu wpływa nie tylko na zmniejszenie uczucia osamotnienia, ale także na obniżenie poziomu lęku.

Warto również wiedzieć, że nie tylko osoby, z którym przyszło rozmawiać zrozpaczonym rodzicom mają wpływ na ich samopoczucie. Istotne jest także miejsce, w którym odbywa się rozmowa. Zadaniem psychologa jest wówczas zapewnienie partnerom prywatności i pomieszczenia, w którym będą mogli przebywać tak długo, jak tego potrzebują.

Ważne jest także, aby podczas przeprowadzania rozmowy z rodzicami dotkniętymi tragedią, psycholog zwracał uwagę na następujące aspekty:

• przekazywanie informacji o stracie powinno stanowić proces;
• przekazywane informacje powinny być przedstawione w sposób zrozumiały zarówno dla kobiety, jak i osób jej towarzyszących;
• podczas przeprowadzania rozmowy konieczne jest dostosowanie przekazywanych informacji do aktualnego stanu emocjonalnego rodziców;
• rozmowa powinna odbywać się w atmosferze szczerości i otwartości;
• zadawane przez rodziców pytania nie powinny pozostawać bez odpowiedzi. Jeśli psycholog nie jest w stanie zapewnić jej od razu, winny jest zaczerpnąć wiedzy u lekarza prowadzącego i przekazać ją swoim rozmówcą w sposób przystępny;
• psycholog powinien zapewnić rodzicom warunki do swobodnej ekspresji własnych emocji, zanim przejdą oni do rozmowy na temat dalszego postępowania medycznego oraz postępowania związanego z ciałem dziecka.

Pomoc psychologa w trakcie procesu żałoby

Psychologowie oraz psychoterapeuci są zgodni, iż doświadczenie pełnego procesu żałoby stanowi niezwykle istotny element procesu radzenia sobie ze stratą. Nie inaczej jest w sytuacji straty nienarodzonego dziecka. Niemniej jednak, nadal często zdarza się, iż społeczeństwo bagatelizuje prawo rodziców do żałoby po poronieniu. W takiej sytuacji niezwykle ważne jest, aby psycholog uświadomił parze istotność niniejszego procesu. Jeśli tak się nie stanie, może dojść do rozwoju szeregu konsekwencji psychologicznych, które w znacznym stopniu oddziałują na funkcjonowanie w życiu codziennym.

Żałobę możemy opisać jako naturalny stan psychologiczny, który dotyczy większości osób ponoszących stratę. Stan ten jest niezależny od naszej woli, a jego zlekceważenie lub wymuszone skrócenie czasu jego trwania może w konsekwencji przyczynić się do nasilenia odczuwanego bólu, a także do powstania trwałego urazu psychicznego, na przykład do rozwoju Zespołu Stresu Pourazowego (PTSD). Zadaniem psychologa jest uświadomienie parze mierzącej się ze stratą dziecka na skutek poronienia, iż żałoba jest zjawiskiem złożonym i rozciągniętym w czasie, na które składają się zróżnicowane emocje oraz zachowania, a wśród nich: niedowierzanie, poczucie winy i osamotnienia, chwilowe lub nieustępliwe poczucie utraty sensu istnienia, a także niepokój, smutek i rozpacz. Specjalista powinien także przekazać parze wiedzę na temat tego, iż proces żałoby nie trwa tyle samo i nie przebiega w ten sam sposób w przypadku dwóch różnych osób. Dlatego też, małżonkowie/partnerzy nie powinni poddawać ocenie przeżywanych nawzajem emocji.

Żałoba podlega bowiem takim zmiennym jak:

• osobowość,
• relacja jaką rodzic nawiązał z nienarodzonym dzieckiem,
• wcześniejsze doświadczenia prokreacyjne,
• wsparcie otrzymywane ze strony najbliższych,
• wiara,
• kontakt z personelem medycznym.

Niezależnie od tego, jakie emocje prezentują rodzice podczas pierwszych rozmów z psychologiem, zadaniem specjalisty jest zachęcenie ich do otwartego wyrażania wszelkich obaw oraz uczuć towarzyszących im na kolejnych etapach żałoby, na które składają się:

• FAZA SZOKU;
• FAZA UŚWIADOMIENIA SOBIE STRATY;
• FAZA WYCOFANIA/CHRONIENIA SIEBIE;
• FAZA POWRACANIA DO ZDROWIA;
• FAZA ODNOWY.

Każda z wymienionych wyżej faz zapewnia jednostce możliwość złagodzenia odczuwanego bólu oraz lęku. Co ciekawe, wyodrębnienie poszczególnych faz u rodziców doświadczających straty dziecka na skutek poronienia, często stanowi wyzwanie dla nich samych. Niejednokrotnie nachodzą one na siebie, a czas ich trwania jest zróżnicowany. Niemniej jednak, zadaniem psychologa w tej sytuacji jest uświadomienie parze, iż nie można określić ram czasowych dla żałoby. Ponadto, powinien on przekazać rodzicom możliwe zagrożenia płynące z nieprawidłowego przeżycia żałoby po stracie nienarodzonego dziecka.

Badania psychologiczne potwierdzają, iż nienależyte doświadczenie żalu, a także tłumienie w sobie trudnych emocji, wywołuje negatywny wpływ zwłaszcza na psychikę kobiety, której w następstwie nieprawidłowo przeżytej żałoby mogą towarzyszyć:

• Lęk,
• Depresja,
• Objawy zaburzeń o charakterze dysocjacyjnym;
• Objawy zaburzeń psychotycznych, w tym urojenia;
• Myśli i tendencje samobójcze.

Wsparcie psychologiczne dla rodzin mierzących się z doświadczeniem poronienia

Poronienie wpływa na zaburzenie emocjonalnego klimatu panującego w rodzinie. Często doprowadza do wywołania atmosfery lęku oraz związanej z nim niepewności. W świetle obserwacji oraz badań naukowych, istotny wpływ na to, jak rodzina poradzi sobie z doświadczeniem straty ma przede wszystkim jakość relacji panujących w rodzinie jeszcze przed wystąpieniem traumy. Jeżeli rodzina była dobrze zintegrowana i utrzymywała się w niej atmosfera miłości, szacunku oraz zrozumienia, jej członkowie powinni wyposażeni być w zestaw skutecznych strategii radzenia sobie z trudną sytuacją. Okazuje się jednak, że nawet w pozornie zgodnych małżeństwach, doświadczenie straty dziecka na skutek poronienia może stać się przyczyną niezrozumienia, a co za tym idzie konfliktów, które w istotny sposób oddziałują na jakość życia rodzinnego.

Chociaż odczuwanie straty dziecka wyzwala u obojga rodziców podobne reakcje i uczucia, należy pamiętać, że żałoba jest zawsze procesem indywidualnym. Dlatego też, to właśnie różnorodność stanów emocjonalnych odczuwanych w czasie jej trwania może istotnie oddziaływać na relacje między partnerami.

Często zdarza się, iż kobieta doświadczająca straty oczekuje od swojego partnera wsparcia i pocieszenia, niemniej jednak nie artykułuje tego. Ponadto, partner może wówczas znajdować się w fazie wycofania i ochrony siebie, podczas której nie będzie skłonny do przepracowywania problemu poprzez rozmowę na temat doświadczonej traumy. Zadaniem psychologa w tym trudnym momencie jest uświadomienie parze odmienności przeżywanych przez nich stanów emocjonalnych. Ponadto, może on pomóc partnerom wypracować efektywny język komunikacji, dzięki któremu otwarcie i z szacunkiem będą w stanie mówić o swoich potrzebach, uwzględniając przy tym perspektywę drugiej osoby i biorąc pod uwagę odmienność jej potrzeb.

Pomoc psychologa nie dotyczy tylko osób dorosłych mierzących się z traumą, ale także dzieci. Często rodzice nie wiedzą, jak powiedzieć najmłodszym o stracie której doświadczyli. Ponadto, psycholog dziecięcy może pomóc najmłodszym w zrozumieniu sytuacji emocjonalnej rodziców oraz pomóc rodzicom wypracować strategię, która będzie miała na celu zapewnienie narodzonym dzieciom optymalnych warunków do rozwoju, mimo panującej w domu żałoby.

Wsparcie dobrego psychologa w przygotowaniu rodziców do podejmowania dalszych starań prokreacyjnych

W sytuacji, w której rodzice doświadczają straty prokreacyjnej, po wielomiesięcznych, a nawet wieloletnich wysiłkach, które miały na celu zajście w ciążę, konsekwencje psychologiczne zdają się być jeszcze dotkliwsze. Niemniej jednak, wiele par w krótkim czasie po doświadczeniu poronienia decyduje się na kolejną próbę. Warto jednak wiedzieć, że jeśli nie zdążyli oni przepracować doświadczonej straty, taka decyzja może nieść ze sobą szereg negatywnych skutków.

Zadaniem psychologa pracującego z parą jest przede wszystkim umiejętne i efektywne przeprowadzenie osieroconych rodziców przez proces żałoby. Tylko w ten sposób partnerzy będą w stanie spojrzeć na swoją przyszłość bez bagażu żalu i poczucia osamotnienia, które są jednymi z najpowszechniejszych konsekwencji emocjonalnych poronienia. Niezwykle ważne jest, aby w obliczu straty prokreacyjnej partnerzy byli w stanie z dystansu ocenić swoje zasoby emocjonalne do poradzenia sobie z ewentualnymi trudnościami kolejnej ciąży.

Niezwykle ważne jest także, aby psycholog uświadomił partnerom, iż zbyt szybkie podjęcie decyzji o zainicjowaniu kolejnych starań prokreacyjnych może przyczynić się do rozwoju Zespołu Dziecka Zastępczego, którego skutki mają wpływ nie tylko na więź, jaka będzie rodzić się między matką, a rozwijającym się w jej łonie maleństwem, ale także na rozwój emocjonalny dziecka w przyszłości. Analizując treści forów internetowych przeznaczonych dla rodziców, którzy doświadczyli strat prokreacyjnych, psychologowie dostrzegli, iż rozwój objawów Zespołu Dziecka Zastępczego jest powszechnym zjawiskiem. Można bowiem odnaleźć wpisy kobiet, które twierdzą, iż dziecko, które straciło życie na skutek poronienia wcale nie umiera, a jedynie zmienia datę swoich narodzin. Taki rodzaj myślenia może być krzywdzący dla kolejnego dziecka, które stanowi odrębną jednostkę, a jego zadaniem nie jest zastąpienie zmarłego rodzeństwa.

Poronienie – poszukiwanie innych form wsparcia

Możliwość kontaktu z kompetentnym i doświadczonym psychologiem w obliczu doświadczenia straty prokreacyjnej powinna bezwzględnie zostać zapewniona wszystkim rodzicom. Przede wszystkim z uwagi na fakt, iż specjalista powinien przekazać parze najważniejsze informacje na temat możliwych konsekwencji psychologicznych poronienia oraz na temat sposobów efektywnego poszukiwania wsparcia. Niemniej jednak, nie dla każdej pary kontakt z psychologiem przyniesie oczekiwane skutki. Wówczas, rodzice poszukują innych form wsparcia. Najczęstsze z nich opisane zostały w dalszej części artykułu.

Grupy wsparcia dla rodziców doświadczających poronienia

Podczas rozmowy interwencyjnej, psycholog może zaproponować partnerom kontakt z innymi rodzicami, którzy doświadczyli straty prokreacyjnej. Udział w grupach wsparcia jest bowiem bardzo pomocny w procesie przeżywania żałoby. Warto bowiem pamiętać, że wspólne doświadczenia ułatwiają wzajemne zrozumienie, a także przyjęcie pomocy od nieznanych wcześniej osób. Psychologowie dostrzegają także, iż dzielenie się przeżyciami z ludźmi, którzy posiadają podobne doświadczenia, redukuje poczucie wstydu i osamotnienia.

Fora internetowe

Wielu rodziców pogrążonych w żałobie po stracie nienarodzonego dziecka poszukuje wsparcia w internecie. Na licznych forach internetowych można znaleźć grupy wsparcia, w których rodzice dzielą się nie tylko własnymi doświadczeniami, ale także emocjami. Za ekranem komputera czasem łatwiej jest opowiedzieć o swoich obawach i lękach związanych ze stratą dziecka. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że choć fora internetowe dla wielu rodziców są ważnym źródłem wsparcia, nie powinny stanowić wyłącznej formy pomocy. Ponadto, warto podchodzić z dystansem do informacji medycznych, jakie są tam przedstawiane.

Wsparcie duchowe

Strata dziecka na skutek poronienia jest bezsprzecznie jednym z najtrudniejszych doświadczeń życiowych. W tej trudnej sytuacji, wielu osobom ukojenie może przynieść rozmowa z duchownym, a także modlitwa. Warto jednak wiedzieć, że choć ksiądz jest w stanie zapewnić nam oczekiwane wsparcie emocjonalne, często nie posiada on odpowiedniej wiedzy medycznej, ani psychologicznej, która mogłaby ustrzec rodziców przed rozwojem poważnych zaburzeń zdrowia psychicznego na skutek poronienia. Dlatego też, najlepszym rozwiązaniem jest poszukiwanie zarówno profesjonalnych źródeł wsparcia, jak i tych, które przynoszą ukojenie naszej duszy.

Podsumowanie

Pomoc psychologiczna zajmuje ważne miejsce w procesie radzenia sobie ze stratą dziecka na skutek poronienia. Powinna ona zapewniana być pacjentom już od momentu przekazywania informacji o zakończeniu ciąży. Ponadto, wskazane jest, aby psycholog towarzyszył rodzicom w poszczególnych etapach żałoby, a także zapewniał fachowe wsparcie emocjonalne dla dzieci w rodzinie, w której doszło do straty. Zadaniem psychologa jest również zminimalizowanie ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych (w tym depresji oraz Zespołu Stresu Pourazowego) w przyszłości. Dodatkowo, może on pomóc parze w ustalaniu planów na przyszłość oraz wyposażyć ich w zestaw umiejętności, które pomogą rodzicom radzić sobie z trudnymi emocjami w przyszłości.

Bibliografia

1. Abboud L. N., Liamputtong P. (2002). Pregnancy loss: What it means to women who miscarry and their partners. Social Work in Health Care, 36, 37-62;
2. Bellhouse, C., Temple-Smith, M.J., Bilardi, J.E. (2018). „It’s just one of those things people don’t seem to talk about…” women’s experiences of social support following miscarriage: a qualitative study, BMC Womens Health Journal, 18 (1), 176. https://doi.org/10.1186/s12905-018-0672-3;
3. Bielan Z., Machaj A., Stankowska I. (2010). Psychoseksualne konsekwencje straty dziecka w okresie ciąży i porodu. Seksulogia Polska, 8, 41-46;
4. Bielawska-Batorowicz, E. (2014). Trudności w realizacji planów prokreacyjnych i ich skutki dla rodziny, (w:) I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny, 411-436, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
5. Chazan, B. (2013). Nieudane rodzicielstwo – współczucie dla rodziców, szacunek dla ciała dziecka, (w:) J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, 207-214, Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe;
6. Dudziak, U. (2013). Sytuacja rodziców doświadczających śmierci dziecka przed urodzeniem, (w:) J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, 175-198, Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe;
7. Farren, J, Jalmbrant, M, Falconieri, N., et al. (2020). Posttraumatic stress, anxiety and depression following miscarriage and ectopic pregnancy: a multicenter, prospective, cohort study, American Journal of Obstetrics and Gynecology, 222 (367), e1-22. https://doi.org/10.1016/j.ajog.2019.10.102;
8. Kleszcz-Szczyrba, R. (2011). Czynniki utrudniające przebieg żałoby po stracie dziecka w okresie prenatalnym – rozważania teoretyczne, (w:) B. Bereza, M. Ledwoch (red.), O jakości życia z perspektywy człowieka zdrowego i chorego, Tom 2. Lublin: Wydawnictwo CPPP Scientific Press;
9. Kornas-Biela, D. (1993). Potrzeby rodziców po stracie dziecka w okresie okołoporodowym, (w:) E. Bielawska-Batorowicz, D. Kornas-Biela (red.), Z zagadnień psychologii prokreacji, 61-75, Lublin: Redakcja Wydawnicza KUL;
10. Kornas-Biela, D. (2018). Niepomyślna diagnoza prenatalna wyzwaniem dla rodziców, personelu medycznego oraz społeczeństwa, (w:) W. Sinkiewicz, R. Grabowski (red.), Wyzwania i zagrożenia bioetyczne XXI, 149-180, Bydgoszcz: Bydgoska Izba Lekarska, Komisja Bioetyczna;
11. Murlikiewicz M., Sieroszewski P. (2013). Poziom depresji, lęku i objawów zaburzenia po stresie pourazowym w następstwie poronienia samoistnego. Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, 6, 93-98;
12. Napiórkowska-Orkisz, M., Olszewska, J. (2017). Rola personelu medycznego we wsparciu psychicznym kobiety i jej rodziny po przebytym poronieniu, Pielęgniarstwo Polskie, 3 (65), 529-536. https://doi.org/10.20883/pielpol.2017.72;
13. Pociask A. (2009). Sposób ujawniania emocji negatywnych przez kobiety po poronieniu w zależności od otrzymanego wsparcia. Niepublikowana Praca Magisterska, SWPS w Warszawie;
14. Séjourné N., Callahan S., Chabrol H. (2010). Support following miscarriage: what women want. Journal of Reproductive and Infant Psychology, 28, 403-411;
15. Szymańska, M. (2011). Postawa lekarza w sytuacji niepowodzenia położniczego – aspekt zachowaniowy, Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, 4 (2), 101-105;
16. Walentynowicz-Moryl, K. (2016). Utrata ciąży jako wyzwanie dla kobiecości – analiza doświadczeń kobiet znajdujących się w sytuacji utrudnionej prokreacji, Rocznik Lubuski, 42 (1), 339-351.
17. Wnuk M., Marcinkowski J. T. (2012). Psychologiczne funkcje religii. Problemy Higieny i Epidemiologii, 93, 239-243.