Zapłodnienie pozaustrojowe jako przełom w leczeniu kobiecej niepłodności

Problem niepłodności coraz częściej poruszany jest w przestrzeni publicznej. Wiążę się to z faktem, iż każdego roku przybywa par leczących się z powodu problemów z płodnością. W świetle danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), w krajach wysokorozwiniętych niepłodność szacowana jest na poziomie 10-12% populacji. I chociaż brak dokładnych badań dotyczących skali niniejszego problemu w naszym kraju, szacuje się, iż odsetek ten jest podobny. Zdaniem specjalistów problem niepłodności może dotykać od 1,2 mln do 1,3 mln par w Polsce.

Na szczęście, wraz z rozwojem medycyny pojawiły się nowe możliwości leczenia niepłodności. Na terenie naszego kraju, dzięki technikom wspomaganego rozrodu ART (assisted reproductive technology) na świat przychodzi około 4 500 dzieci, co stanowi około 1,5% ogółu narodzin.

Na techniki wspomaganego rozrodu składają się zaawansowane medycznie metody, takie jak:

• Zapłodnienie in vitro;
• Mikroiniekcja plemnika do komórki jajowej;
• Mikroiniekcja z użyciem plemników uzyskanych podczas biopsji najądrza lub jądra;
• Transfer zarodka w ramach dawstwa innego niż partnerskie (nazywany także adopcją zarodka, który przekazany zostaje anonimowo przez inną parę).
  

Chociaż termin in vitro już na dobre zagościł w naszym słowniku jako sztuczne zapłodnienie, warto wiedzieć, iż oznacza on procesy zachodzące poza organizmem. Dlatego też, wielu naukowców jest zdania, iż dla procedury zapłodnienia pozaustrojowego bardziej adekwatny wydaje się skrót IVF (In Vitro Fertilization) oznaczający dosłownie zapłodnienie w szkle/zapłodnienie poza organizmem.

Zapłodnienie pozaustrojowe składa się z kilku podstawowych etapów:

• pozyskiwanie gamet męskich i żeńskich;
• doprowadzenie gamet do zdolności zapłodnienia (kapacytacja plemników, dojrzewanie oocytów „in vitro”);
• połączenie oocytu z plemnikiem, jako klasyczne IVF lub w drodze mikroiniekcji plemnika do cytoplazmy oocytu;
• hodowla zarodków;
• wprowadzenie gotowych zarodków biorczyniom.

Podczas procesu IVF, pozyskiwane gamety pochodzenia męskiego oraz żeńskiego podlegają wnikliwej ocenie, która decyduje o ich dalszym wykorzystaniu.

Metoda zapłodnienia pozaustrojowego proponowana jest w leczeniu niepłodności u kobiet, u których rozpoznano między innymi:

• Nieodwracalne uszkodzenie jajowodów;
• Endometriozę (I, II, III i IV stopnia);
• Zaburzenia jajeczkowania.

Ponadto, niniejszy zabieg może stanowić alternatywne rozwiązanie w przypadku par, u których nie ustalono jednoznacznej przyczyny niepłodności i którym, pomimo długotrwałego procesu terapii, nie udało się osiągnąć zapłodnienia przy pomocy naturalnych sposobów.

Zapłodnienie in vitro można wykonać metodą klasyczną poprzez dodanie do komórek jajowych przygotowanych plemników lub metodą mikroiniekcji plemnika do komórki jajowej. Klasyczne zapłodnienie stosuje się u par, u których partner ma prawidłowe wyniki badania nasienia. Obecnie klasyczna metoda coraz częściej zastępowana jest poprzez mikroiniekcję plemnika do cytoplazmy komórki jajowej (ICSI), która zapewnia wyższe prawdopodobieństwo poczęcia.

Przed przystąpieniem do leczenia metodą zapłodnienia pozaustrojowego należy poddać ocenie wszelkie kwestie, które mogą wpływać na skuteczność podejmowanego leczenia i które można w łatwy sposób wyeliminować. Takimi czynnikami są na przykład: spożywanie nadmiernych ilości alkoholu, palenie tytoniu, nieprawidłowa dieta i niska aktywności fizyczna, jak również wodniaki jajowodów oraz mięśniaki podśluzówkowe macicy.

Różne spojrzenia na metodę in vitro

Temat zapłodnienia pozaustrojowego w ciągu ostatnich lat budzi wiele emocji. Związane jest to przede wszystkim z kwestiami natury światopoglądowej. W dyskusji na temat niniejszej metody leczenia niepłodności biorą udział zarówno naukowcy, jak i przedstawiciele środowiska kościoła katolickiego oraz organizacje na rzecz praw kobiet. Temat in vitro zwraca uwagę wielu obywateli – nie tylko tych, których bezpośrednio dotyczy problem niepłodności. Termin ten często określany jest mianem „zabawy w Boga”, co może budzić skrajne emocje i prowokować do nieporozumień na tle kulturowym, a przede wszystkim religijnym.

To właśnie wśród kobiet praktykujących wiarę katolicką metoda in vitro wzbudza największy dysonans, znany również jako konflikt sumienia. Z jednej strony pragną one dziecka ponad wszystko, a z drugiej mierzą się z poczuciem, iż w pewien sposób sprzeciwiają się planom Boga.

W wierze katolickiej podejście do procedury in vitro traktowane jest w kategoriach grzechu, którego pokusa popełnienia potęgowana jest przez pragnienie posiadania dziecka. Niemniej jednak, w celu zredukowania dysonansu niektóre z kobiet zmuszone są do uruchomienia mechanizmów obronnych na poziomie podświadomości.

Wśród nich wyróżnia się:

• Racjonalizację, która może objawiać się w wypowiedziach: „Razem z mężem ślubowaliśmy przed Bogiem, że założymy rodzinę. Rodzina jest naszym największym pragnieniem, a przyjście na świat dziecka jest cudem. Dlatego, nie ważna jest metoda, jaką osiągniemy swój cel”.
• Zaprzeczenie, które może manifestować się w wypowiedziach: „Przecież to, że pragniemy z mężem dziecka nie jest grzechem. Nie robimy nic złego, chcemy być tylko rodziną”. 
• Bagatelizowanie, które może przedstawiane być w wypowiedziach: „Nie ma dla mnie znaczenia, co o in vitro myśli kościół. Pragnę mieć dziecko i tylko to się liczy”.

Niektóre z osób praktykujących wiarę katolicką, na skutek sprzecznych emocji, decydują się na odejście z kościoła, w celu zredukowania emocji, jakie towarzyszą im w związku z dysonansem, nazywanym konfliktem sumienia.

Bez względu na poglądy prezentowane w dyskusji oraz towarzyszące jej kontrowersje w kwestii in vitro, należy wziąć pod uwagę opinie ekspertów, czyli przede wszystkim lekarzy, biologów i fizjologów, którzy najlepiej wiedzą na czym polega proces zapłodnienia pozaustrojowego. Niemniej jednak, ostateczna decyzja należy zawsze do potencjalnych rodziców, którzy decyzję na temat zapłodnienia in vitro powinni rozstrzygnąć wyłącznie na podstawie osobistych przekonań, doświadczeń, a przede wszystkim w zgodzie z własnym sumieniem.

Wpływ zapłodnienia pozaustrojowego na samopoczucie kobiet zmagających się z problemem niepłodności

Kobiety mierzące się z problemem niepłodności doświadczają wielu trudnych emocji na drodze leczenia. Zdarza się, że diagnoza niniejszego zaburzenia i związane z nią procedury medyczne stanowią przyczynę zaburzeń psychicznego stanu zdrowia. In vitro, uznawane za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia niepłodności, jednocześnie wiąże się z licznymi następstwami natury psychologicznej. Obserwacje medyków oraz badania psychologów zwracają uwagę na fakt, iż procedura in vitro nierozerwalnie związana jest z silnym stresem, który towarzyszy parze także na innych etapach leczenia niepłodności.

Badania psychologiczne wykazują, że kobiety doświadczają zróżnicowanych stanów emocjonalnych na poszczególnych stadiach procedury in vitro. Najistotniejsze zmiany w poziomie nasilenia stresu oraz lęku występowały na etapie implementacji zarodka do macicy, jak również podczas wykonywania testu ciążowego. Możliwość poczęcia dziecka przy zastosowaniu IVF budzi w kobietach skrajne emocje, w których dominuje niedowierzanie w powodzenie samej procedury oraz nadzieja na spełnienie swoich marzeń o rodzicielstwie.

Zdaniem naukowców, to właśnie kobiety doświadczają intensywniej negatywnych konsekwencji psychologicznych zapłodnienia pozaustrojowego. W badaniach przejawiają one wyższy poziom lęku niż mężczyźni. Warto również wiedzieć, że dla wieku kobiet uciążliwe są nie tyle procedury medyczne niezbędne dla efektywnego przeprowadzenia zabiegu in vitro, co stres psychologiczny z nimi związany. Ponadto, każda kolejna próba zapłodnienia pozaustrojowego odpowiada za nasilenie tego stresu, a następujące po sobie niepowodzenia mogą wywoływać emocjonalne konsekwencje, które obserwowane są także u osób doświadczających poronienia. Przypominają one utratę kogoś bliskiego, wywołują reakcję opłakiwania i straty wyobrażonej, jak również przyczyniają się do utraty nadziei na poczęcie dziecka, a tym samym odnalezienie spełnienia w rodzicielstwie.

Każde kolejne podejście do procedury in vitro sprzyja występowaniu ambiwalentnych emocji. Z jednej strony potęgowany jest stres i narastają obawy, a z drugiej pojawia się nadzieja, że tym razem pragnienie o poczęciu dziecka spełni się. Związana z tym stanem frustracja, utrzymująca się przez długi okres czasu, może nie tylko sprzyjać nasileniu się objawów patologicznego lęku, ale także przyczyniać się do rozwoju depresji. W tym miejscu, należy także wspomnieć, iż kondycja psychiczna zarówno kobiety, jak i mężczyzny starającego się o poczęcie dziecka, posiada niezwykle istotne znaczenie dla powodzenia podejmowanych metod leczenia niepłodności. Natomiast, narastający stres i pojawiające się objawy depresji u kobiet mogą odpowiadać za zmniejszenie szans na pozytywne przeprowadzenie procedury in vitro.

Zarówno przystąpienie do procedury in vitro, jak i poprzedzający ją (często długotrwały) proces leczenia niepłodności, w istotny sposób oddziałują na życie kobiety, zarówno w wymiarze emocjonalnym, seksualnym, społecznym, jak i finansowym. Kobiety podejmujące się leczenia niepłodności za pośrednictwem IVF często doświadczają poczucia utraty kontroli nad własnym ciałem, które zostaje „oddane” w ręce personelu medycznego. Niektórym pacjentkom trudno jest przywyknąć do tego, iż muszą one opowiadać o sferach intymnych swojego życia lekarzom oraz pielęgniarkom, które czuwają nad powodzeniem zastosowanych metod leczenia niepłodności.

Badania naukowe zwracają także uwagę na fakt, iż kobietom trudniej zaakceptować jest fakt zapłodnienia pozaustrojowego przy użyciu komórki jajowej pochodzącej od dawczyni, niż zaakceptować proces zapłodnienia przy zastosowaniu nasienia anonimowego dawcy.

Wśród specyficznych obaw, charakterystycznych dla procedury IVF, wyróżnia się:

• Obawę o to, czy dziecko będzie podobne do rodziców;
• Lęk przed prawidłowym rozwojem dziecka;
• Obawę przed przyjęciem dziecka przez bliskie otoczenie;
• Wątpliwości, czy należy powiedzieć bliskim o przeprowadzeniu procedury in vitro;
• Lęk o to, czy dziecko zostanie zaakceptowane przez ojca, jeśli zostało ono poczęte w wyniku zapłodnienia nasieniem anonimowego dawcy;
• Obawę o to, czy dziecko zostanie zaakceptowane przez matkę, jeśli zostało ono poczęte dzięki komórce jajowej pochodzącej od dawczyni;
• Obawę o popełnienie grzechu i możliwość poniesienia konsekwencji (u pacjentek praktykujących wiarę katolicką).

Współczesne opracowania naukowe zwracają także uwagę, że u kobiet, którym udało się zajść w ciążę dzięki metodzie in vitro, odnotowuje się znaczny wzrost satysfakcji z życia w pierwszym roku życia dziecka.

Czy przed przystąpieniem do procedury in vitro, warto zasięgnąć konsultacji w gabinecie psychologa?

Procedura in vitro, bez względu na światopogląd, wzbudza liczne emocje u osób, które w obliczu niepłodności starają się o poczęcie dziecka. Często narastające w głowie i niewypowiedziane pytania nasilają poczucie lęku, a tym samym stres psychologiczny. Dlatego też, tak ważne jest, aby fachowe wsparcie psychologiczne stanowiło nieodłączny element leczenia niepłodności, w tym także postępowania IVF. Badania dowodzą, iż ważnym elementem redukcji lęku związanego z procedurą in vitro jest edukacja pacjentów. W związku z tym, zadaniem nie tylko lekarza prowadzącego, ale i psychologa jest wnikliwe przeprowadzenie pacjentów przez poszczególne etapy procedury, jak również związane z nią niebezpieczeństwa.

Otrzymanie wsparcia ze strony doświadczonego psychologa wpływa na redukcję stresu oraz lęku na każdym z etapów leczenia niepłodności. W postępowaniu terapeutycznym istotne jest to, aby specjalista uwzględnił wcześniejsze doświadczenia pary oraz związane z nimi rozczarowania. Ponadto, psycholog jest w stanie pomóc parze w podjęciu świadomej decyzji, popartej fachową wiedzą oraz oceną własnych umiejętności radzenia sobie z tą wyjątkową sytuacją.

Podsumowanie

Pragnienie posiadania dziecka dla wielu kobiet jest wyznacznikiem spełnienia w życiu. Niestety, na drodze do osiągnięcia niniejszego celu niejednokrotnie staje niepłodność, której długotrwały proces leczenia istotnie wpływa na jakość życia i samopoczucie psychiczne. Współcześnie istnieje wiele metod wspomaganego rozrodu, które są w stanie pomóc parze w spełnieniu ich największego pragnienia. Wśród nich, najważniejsze miejsce zajmuje zapłodnienie pozaustrojowe określane mianem in vitro.

Zarówno sama procedura, jak i kontrowersje z nią związane w istotny sposób oddziałują na kondycję psychiczną kobiety. Ponadto, w praktyce lekarskiej dostrzegany jest problem z bezwarunkową akceptacją dziecka poczętego metodą in vitro, przy zastosowaniu komórki jajowej dawczyni lub plemnika dawcy. Zwłaszcza w sytuacji, w której po powodzeniu zapłodnienia in vitro, rodzicom udaje się począć kolejne dziecko siłami natury, zauważyć można, że jeden z rodziców (niebędący rodzicem genetycznym pierwszego dziecka) wykazuje silniejszą relację z nowonarodzonym dzieckiem. Chętniej spędza z nim czas i odczuwa większą satysfakcję z rodzicielstwa.

Dlatego też, tak ważne jest, aby na każdym z etapów leczenia niepłodności, jak również po narodzinach dziecka, kobiecie towarzyszyło nie tylko wsparcie partnera oraz najbliższego otoczenia, ale również psychologa, który poprzez swoją wiedzę i doświadczenie jest w stanie pomóc pacjentom przejść przez skomplikowaną drogę poczęcia przy zastosowaniu procedury in vitro.

Bibliografia

1. Abdelazim IA, Purohit P, Farag RH, Zhurabekova G. Unexplained infertility: prevalence, possible causes and treatment options. A review of the literature. J Obstet Gynecol Investig 2018;1:17–22;
2. Bączkowski T, Ciepiela P, Jaroszewicz A, [et al.]. Ocena życia seksualnego pacjentek z niepłodnością leczonych metodami rozrodu wspomaganego medycznie, Fam Med Prim Care Rev. 2007, 9, 375–377;
3. Chyrowicz B. Bioetyka i ryzyko. Argument „równi pochyłej” w dyskusji wokół osiągnięć współczesnej genetyki. Lublin: Wydawnictwo TN KUL; 2002;
4. Csemiczky G, Landgren BM, Collins A. The influence of stress and state anxiety on outcome of IVF-treatment: Psychological and endocrinological assessment of Swedish women entering IVF-treatment. Acta Obstet Gynecol Scand, 2000, 79, 113–118;
5. Dembińska A. Rola personelu medycznego we wsparciu kobiet poddawanych leczeniu niepłodności. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu. 2012, 18, 366–370;
6. Jakimiuk A, Fritz-Rdzanek A. Powikłania położnicze wspomaganego rozrodu. Pediatria i Medycyna Rodzinna. 2012, 8, 33–36;
7. Jakimiuk A., Issat T. Niepłodność w Polsce i Europie, (w:) Sytuacja demograficzna Polski, A. Potrykowska, (red.) Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa, Zakład Wydawnictw Statystycznych; 2014, s. 258-270;
8. Janicka A, Spaczyniski RZ, Kurzawa R, PiN SPTG, Fertility C, Polish Gynaecological S. Assisted reproductive medicine in Poland –Fertility and Sterility Special Interest Group of the Polish Gynaecological Society (SPiN PTG) 2012 report. Ginekol Pol 2015;86:932–9;
9. Kimura K., Matsuyama S.: Evaluation of an alternative embryo transfer strategy to mitigate early embryonic loss and differential gene expression in endometria of fertile and sub-fertile cattle. International Conference on Biology and Pathology of Reproduction in Domestic Animals September 28–30, 2015 Gdańsk, 21–23;
10. Kovanci E, Carson S. Female infertility and the evaluation of the infertile couple. In: Clinical gynecology: reproductive endocrinology and infertility. Eds. Beiber E, Sanfilippo J, Horowitz I. Philadelphia: Churchill Livingstone/Elsevier, 2006, 751–765;
11. Podolska M, Bidzan M. Niepłodność jako problem psychologiczny. Ginekologia Polska 2011, 82, 44–49;
12. Zaig I, Azem F, Schreiber S, [et al.]. Women`s psychological profile and psychiatric diagnoses and the outcome of in vitro fertilization: is there an association? Arch Women’s Mental Health. 2012, 15, 353–359;