Co się składa na naszą seksualność?

Seksualność kobiety, a zwłaszcza aktywność w tym obszarze, związana jest z jej funkcjonowaniem całościowym, zarówno wewnętrznym (sprzężonym z emocjami), jak i zewnętrznym (na które składają się interakcje). Pojęcie seksualności obejmuje nie tylko częstotliwość i rodzaj podejmowanej aktywności o charakterze seksualnym, ale także wszelkie fantazje oraz etapy cyklu regulacji seksualnej, jak również obraz własnego ciała, poczucie atrakcyjności, pewności w zakresie relacji interpersonalnych i pełnienia określonych ról społecznych, a nawet wyznawany system wartości. Psychologowie rozwoju zwracają także uwagę, że na naszą seksualność wpływa również styl przywiązania, którego doświadczyliśmy w okresie wczesnego dzieciństwa, podczas tworzenia więzi z rodzicami / pierwszymi opiekunami.

Taki styl może cechować się zarówno zaufaniem, poczuciem wzajemności i bezpieczeństwa (tzw. bezpieczny styl przywiązania), jak i również poczuciem bezsilności, obniżonego zaufania, czy spodziewanego odrzucenia (tzw. unikający styl przywiązania), po poczucie dysonansu między uporczywym pragnieniem bliskości i jednoczesnym spodziewaniem się niemożności jego otrzymania (tzw. zaabsorbowany styl przywiązania).

Styl przywiązania doświadczany przez nas w okresie dzieciństwa może w pewnym stopniu kształtować naszą seksualność oraz zachowania w tym obszarze. Niemniej jednak, za istotny czynnik modyfikujący postępowanie człowieka w tym zakresie, można uznać występowanie zaburzenia psychicznego – ze szczególnym uwzględnieniem choroby afektywnej dwubiegunowej, która w swoim złożonym przebiegu może niemal całkowicie zmieniać stosunek do seksualności.

Rozwój choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD) a seksualność kobiety

Rozwój seksualny każdego z nas podlega licznym czynnikom, zarówno o charakterze biologicznym, jak i psychologicznym. W przypadku rozpoznania u kobiety zaburzenia psychicznego, w tym ChAD, możemy dostrzec interakcję objawów choroby z funkcjonowaniem pacjentki na różnych obszarach życia (ze szczególnym uwzględnieniem życia seksualnego). Na podstawie licznych badań klinicznych oraz obserwacji naukowych udowodniono, że przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej (wraz z właściwymi dla niej epizodami maniakalnymi i depresyjnymi) w znacznym stopniu koreluje z życiem seksualnym kobiet, u których rozpoznano niniejsze zaburzenie. Specjaliści są zdania, że rozpoznanie ChAD istotnie zwiększa ryzyko rozwoju dysfunkcji seksualnych wśród pacjentek z nią się zmagających.

Co więcej, wczesny początek choroby afektywnej dwubiegunowej (piszemy o niej w artykule CHOROBA AFEKTYWNA DWUBIEGUNOWA – PRZEBIEG ZABURZENIA I POMOC PSYCHOLOGICZNA) wywiera istotny wpływ na rozwój seksualności kobiety. W sytuacji, w której początek ChAD przypada na wiek młodzieńczy, pacjentka zazwyczaj zmaga się już z zaburzeniami nastroju, a także często nasilonym poczuciem lęku. Jednym z pierwszych objawów choroby afektywnej w wieku dorastania mogą być problemy ze snem. Kiedy rozwój zaburzenia przypada na czas wzmożonego rozwoju seksualnego, może oddziaływać na zachowania nastolatki związane zarówno ze zdobywaniem pierwszych doświadczeń seksualnych, jak i eksperymentowaniem w zakresie relacji seksualnych z przedstawicielami różnych płci.

Okazuje się, że nastoletnie pacjentki (doświadczające początkowych objawów ChAD) mogą przeżywać większe, w porównaniu do swoich rówieśniczek, problemy z określeniem własnej tożsamości seksualnej. Są one także bardziej narażone na negatywne konsekwencje związane z uprawianiem przygodnego seksu. Dlatego też specjaliści zwracają uwagę, że wprowadzenie właściwego postępowania terapeutycznego jest kluczowe nie tylko dla dalszego rozwoju choroby, ale także seksualności.

Nieleczenie choroby afektywnej w wieku młodzieńczym może doprowadzić do zwiększenia intensywności przeżywanych w tym okresie dylematów. Ponadto może dojść do rozwoju konfliktów wewnętrznych, związanych z poczuciem własnej tożsamości oraz seksualności.

Wczesne rozpoczęcie leczenia może zapobiec zaburzeniu rozwoju istotnych sfer psychicznych, ze szczególnym uwzględnieniem sfery psychoseksualnej. Dodatkowo może pomóc przejść pacjentce przez trudny okres dojrzewania. Jest to bardzo istotne, albowiem to właśnie w okresie dorastania dochodzi do gromadzenia pierwszych doświadczeń relacyjnych, które wpływają na tworzenie więzi, w tym tych intymnych, także w okresie dorosłości.

Epizody manii w przebiegu ChAD a życie seksualne kobiet

Występowanie epizodów manii w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej wywiera istotny wpływ na życie seksualne kobiety. Zanim jednak przejdziemy do analizy niniejszego wpływu, pokrótce wyjaśnimy samo zjawisko epizodu maniakalnego.

Epizod maniakalny związany jest z wyraźnym, wręcz nienaturalnym dla pacjentki, podwyższeniem nastroju, któremu towarzyszą zwykle takie objawy jak:

• Pobudzenie psychoruchowe;
• Zmniejszona potrzeba snu;
• Wielomówność;
• Problemy z utrzymaniem koncentracji;
• Zwiększona potrzeba aktywności seksualnej.

Podczas doświadczania epizodu manii, pacjentki mogą przejawiać skłonność do lekkomyślnych zachowań, a także niecodzienną łatwość w nawiązywaniu nowych kontaktów interpersonalnych. Łatwość ta często objawia się drastycznym skróceniem dystansu, co może spotykać się z różnymi reakcjami ze strony otoczenia.

U kobiet z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej, w fazie maniakalnej dostrzega się zwiększone zaabsorbowanie myśleniem o seksie. Ponadto dostrzega się wyraźną skłonność do flirtu, przejawiania uwodzicielskiego, a wręcz prowokacyjnego zachowania, jak również częstsze poruszanie tematów, które dotyczą seksu. Kobiety w fazie manii są również bardziej skłonne do podejmowania lekkomyślnych, a zarazem ryzykowanych zachowań seksualnych – w formie odbywania stosunków seksualnych z nieznajomymi, a także uprawiania seksu bez zabezpieczeń, co może skutkować niezaplanowaną ciążą i możliwością zarażenia się chorobą przenoszoną drogą płciową. Zdarza się także, że w przypadku niektórych kobiet podczas manii może pojawić się skłonność do nawiązywania kontaktów seksualnych pod wpływem substancji psychoaktywnych, a nawet do nawiązywania kontaktów seksualnych w zamian za pieniądze oraz / lub inne dobra materialne.

Psychologowie zwracają uwagę, że nawiązywanie dużej liczby kontaktów seksualnych przez kobiety w trakcie epizodu manii związane jest ze zwiększonym ryzykiem myśli, a także czynów samobójczych w okresie depresji. Dodatkowo charakterystyczna dla okresu manii, wzmożona aktywność seksualna u pacjentek pozostających w stałych związkach może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem zdrady, a tym samym doprowadzić do rozpadu relacji.

Podczas epizodu manii, seks dla wielu kobiet przestaje mieć wymiar emocjonalny, a służy jedynie zaspokojeniu hedonistycznych potrzeb. To z kolei skutkuje oddaleniem się od partnera oraz spadkiem jakości współżycia.

W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę na pozornie pozytywne skutki związane z przeżywaniem manii, które mogą wnieść nową jakość do życia seksualnego partnerów. Niemniej jednak ta nowa jakość często nie jest trwała, a wręcz przeciwnie, związana jest z dużą zmiennością, co w efekcie również może pogorszyć jakość stosunków. Chwalona przez partnera kobieta w manii, w okresie depresji może czuć się niewystarczająco dobra dla swojego kochanka i odnosić wrażenie, że interesuje go tylko wtedy, gdy jest w stanie zapewnić mu doznania seksualne, które jest w stanie spełniać wyłącznie podczas manii. Takie podejście stwarza istotne ryzyko rezygnacji z leczenia farmakologicznego, co jest niezwykle niebezpieczne.

Epizody depresyjne w przebiegu ChAD a życie seksualne kobiet

Występowanie epizodów depresyjnych w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej istotnie oddziałuje na aktywność seksualną kobiety. W czasie ich trwania, kobieta nie tylko doświadcza obniżonego nastroju, ale także:

• negatywnej samooceny;
• nasilonego poczucia lęku oraz winy;
• zaniku zdolności do odczuwania przyjemności;
• problemów ze snem;
• utraty zainteresowań;
• utraty apetytu (i związanej z tym utraty masy ciała).

Niemniej jednak najgroźniejszym z objawów pojawiających się w przebiegu epizodu depresyjnego są uporczywe myśli i tendencje samobójcze, które bezpośrednio zagrażają życiu pacjentki.

Psychologowie zaznaczają, że pojawienie się epizodu depresyjnego w przebiegu ChAD wpływa na każdy aspekt życia kobiety. W kontekście jej życia seksualnego związany jest przede wszystkim ze zmniejszeniem zainteresowania niniejszą sferą życia. Dodatkowo epizod depresyjny może wiązać się ze zmniejszeniem intensywności doznań podczas kontaktów seksualnych, a także z trudnościami w obrębie osiągnięcia podniecenia oraz orgazmu.

Część badań zwraca także uwagę na zwiększone ryzyko występowania suchości pochwy oraz dyspareunii w trakcie epizodu depresyjnego. U pacjentek z depresją rozpoznaje się większy odsetek występowania niniejszej dysfunkcji seksualnej, niż w przypadku zdrowych kobiet z tej samej grupy wiekowej.

Co ciekawe, kobiety w trakcie epizodu depresyjnego nie rezygnują całkowicie z przyjemności seksualnej. W porównaniu z kobietami, u których nie rozpoznaje się epizodów depresyjnych, są one bardziej skłonne do zaspokajania swoich potrzeb w formie masturbacji. Taka forma aktywności seksualnej może zapewnić pacjentkom chwilowe poczucie ulgi oraz lepszego samopoczucia. Jednocześnie nie wymaga dużego zaangażowania, ani organizacji własnego czasu związanego z zaaranżowaniem kontaktu seksualnego z partnerem.

Kobiety podczas epizodu depresyjnego bardzo często doświadczają silnego poczucia winy, związanego z pamięcią własnej aktywności seksualnej podczas epizodu manii. To poczucie winy może w znacznym stopniu wpływać na zahamowanie popędu i niechęć wobec bliskości z partnerem.

Choroba afektywna dwubiegunowa a relacje partnerskie

Zmienność nastroju w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej posiada swoje wyraźne odzwierciedlenie w relacjach seksualnych ze stałym partnerem.

Podczas okresów manii, dla których charakterystyczne jest doświadczanie wzmożonego popędu seksualnego, partnerzy mogą unikać kontaktów seksualnych z uwagi na ich instynktowny, pozbawiony głębszej uczuciowości charakter. Niemniej jednak czas manii (zwłaszcza w przypadku nierozpoznanej choroby) może okazać się dla pary okresem intensywnych i satysfakcjonujących doznań. Należy jednak pamiętać, że niesie to ze sobą liczne konsekwencje psychologiczne, które opisane zostały w poprzedniej części artykułu. Dodatkowo, w kontekście relacji partnerskiej, okres manii może związany być ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zdrady, która odciska istotne piętno na relacji, nie tylko w kontekście seksualnym.

Podczas epizodów depresji, pacjentki prezentują obniżony popęd seksualny, co nie sprzyja bliskości między partnerami, a także stwarza ryzyko pogorszenia się odczuwanej satysfakcji z relacji. Podczas epizodu depresyjnego, kobiety wykazują mniejsze zadowolenie ze swojego związku, we wszystkich jego wymiarach. Niejednokrotnie, towarzyszy im także przekonanie, że w tym czasie są mniej lubiane, a tym samym mniej atrakcyjne w kontekście seksualnym dla swojego partnera, co jeszcze bardziej potęguje ich złe samopoczucie.

Również partnerzy kobiet zmagających się z objawami choroby afektywnej dwubiegunowej doświadczają silnego obciążenia psychicznego. Często towarzyszy im poczucie poświęcenia związanego z rezygnacją z części swoich planów życiowych. To poświęcenie bardzo często związane jest z bezsilnością oraz spadkiem zaangażowania w relację. Współczesne badania wskazują, że wśród pacjentek z ChAD dostrzega się wysoki wskaźnik rozwodów. W związku z tym bardzo ważne jest, aby w procesie leczenia uczestniczyła nie tylko pacjentka zmagająca się z chorobą dwubiegunową, ale także jej partner.

Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej a jakość życia seksualnego kobiet

Dysfunkcje seksualne pojawiające się u kobiet z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej związane są nie tylko z objawami zaburzenia, ale mogą także stanowić wynik skutków ubocznych stosowanej farmakoterapii. U większości pacjentów z ChAD stosowane są zazwyczaj stabilizatory nastroju, a ponadto (w zależności od indywidualnych potrzeb) leki przeciwlękowe oraz / lub środki przeciwdepresyjne. Niektóre ze stosowanych leków mogą wpływać na modyfikowanie metabolizmu określonych hormonów płciowych, a przez to na funkcjonowanie seksualne kobiet podejmujących leczenie.

Przeprowadzone do tej pory badania zwracają uwagę, że lit, który jest zawarty w niektórych środkach stabilizujących nastrój, wpływa na stężenie testosteronu i może powodować takie objawy niepożądane w kontekście życia seksualnego jak:

• Spadek pożądania;
• Zaburzenia lubrykacji;
• Ograniczenie zdolności do odczuwania orgazmu.

Kolejnym z działań niepożądanych wynikających ze stosowania leków przeciwdepresyjnych (ze szczególnym uwzględnieniem środków z grupy SSRI) jest hiperprolaktynemia. Objawy niniejszego zaburzenia obejmują spadek libido i anorgazmię, a ponadto mogą przyczynić się do rozwoju objawów dyspareunii.

Psychologowie zwracają uwagę, że czynnikiem negatywnie wpływającym na jakość życia seksualnego w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej jest wzrost masy ciała, który może stanowić następstwo stosowanej farmakoterapii (szczególnie wtedy, gdy do leczenia zostały włączone środki o działaniu przeciwpsychotycznym). Wzrost masy ciała u pacjentek koreluje nie tylko ze spadkiem pożądania, ale także z obniżeniem oceny własnego ciała, co przyczynia się do wzrostu niechęci wobec stosunków seksualnych.

W wyniku stosowania niektórych leków przepisywanych w przebiegu ChAD – szczególnie tych o działaniu uspokajającym – pacjentki mogą doświadczać nadmiernej senności, co znacząco zmniejsza ochotę na nawiązywanie kontaktów seksualnych. Warto jednak wiedzieć, że odczuwanie nadmiernego zmęczenia fizycznego w wyniku stosowania farmakoterapii, zwykle związane jest z nieodpowiednim dostosowaniem dawki do indywidualnych potrzeb pacjenta. Dlatego też, o takich objawach zawsze musimy informować lekarza psychiatrę.

Dysfunkcje seksualne mogą stanowić jeden z efektów niepożądanych leczenia choroby afektywnej dwubiegunowej. Niemniej jednak, można temu zapobiec. Niestety, pacjentki rzadko zgłaszają swojemu psychiatrze niepokojące objawy dotyczące życia seksualnego, co jednocześnie uniemożliwia wprowadzenie działań zaradczych (m.in. zmiany dawek stosowanych leków). Co gorsza, w wyniku doświadczania zaburzeń seksualnych, część kobiet rezygnuje z zalecanej farmakoterapii, co w efekcie doprowadza do pogorszenia jej stanu zdrowia, a nawet do sytuacji zagrożenia życia.

Wsparcie dla pacjentek z ChAD (chorobą afektywną dwubiegunową) w obliczu trudności seksualnych

Zadowolenie ze sfery seksualnej istotnie wpływa na ogólne, dobre samopoczucie jednostki. Mimo to, pacjentki leczące się z powodu choroby afektywnej dwubiegunowej rzadko informują swojego lekarza / psychologa o doświadczaniu problemów dotyczących niniejszej sfery życia. Sami specjaliści również nieczęsto spontanicznie rozmawiają z pacjentkami o poziomie satysfakcji seksualnej i ewentualnych problemach. Ich uwaga kierowana jest bowiem zwykle na objawy, które bezpośrednio zagrażają zdrowiu i życiu pacjentki. Warto jednak wiedzieć, że niedostateczne uwzględnienie funkcjonowania seksualnego w przebiegu terapii może nie tylko utrudnić zrozumienie pacjentów, ale także wpłynąć na efektywność zastosowanego leczenia.

Doświadczanie trudności seksualnych przez pacjentki z rozpoznaniem ChAD może doprowadzić do wzrostu doświadczanej frustracji, jak i również do obniżenia poczucia własnej wartości oraz ogólnego obniżenia nastroju – to z kolei sprzyja zmniejszeniu motywacji do dalszego leczenia.

W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby specjaliści nie zapominali o kontroli również tych obszarów życia pacjentki. Wprowadzenie swobodnej i bezpiecznej atmosfery do rozmów o życiu seksualnym sprawia, że kobiety są bardziej skłonne mówić nie tylko o doświadczanych trudnościach, ale także o osiąganej satysfakcji, która jest niezwykle ważna dla osiągnięcia lepszego samopoczucia. Jeśli jednak problemy z zakresu życia seksualnego przekraczają kompetencje terapeuty, warto, aby ten skierował swoją pacjentkę (najlepiej wraz z partnerem) do gabinetu doświadczonego seksuologa. Dzięki rozmowie ze specjalistą możliwe stanie się rozpoznanie nie tylko doświadczanego problemu, ale także jego przyczyn i wdrożenie metod zaradczych. Ponadto, ważne jest, aby kobieta lecząca się z powodu choroby afektywnej dwubiegunowej, poinformowała swojego lekarza ginekologa o ewentualnych dysfunkcjach, a także o przyjmowanej farmakoterapii. Współpraca specjalistów z różnych dziedzin zapewnia pacjentce kompleksową opiekę i zwiększa szanse nie tylko na poprawę w kontekście życia seksualnego, ale zdrowia w ogóle.

Podsumowanie

Przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej i związane z nią leczenie wpływa na wszystkie obszary życia kobiety – w tym obszar życia seksualnego. Badania dowodzą, iż w zależności od zmienności epizodów (manii i depresji), pacjentka może przejawiać odmienne zainteresowanie sferą życia seksualnego. Ponadto, stosowane w przebiegu ChAD farmaceutyki mogą oddziaływać na wydzielanie niektórych hormonów, doprowadzając tym samym do obniżenia pożądania oraz do obniżenia zdolności do osiągania orgazmu. W tym miejscu warto zaznaczyć, że to nie tylko choroba afektywna dwubiegunowa wpływa na życie seksualne, ale także jakość życia seksualnego wpływa na przebieg choroby oraz zaangażowanie w proces leczenia. Dlatego też, to bardzo ważne, aby podczas terapii pacjentka poruszała wraz z psychologiem / psychoterapeutą także kwestie dotyczące problemów związanych z niniejszą sferą życia. Niestety, z uwagi na wciąż niechętne rozmawianie seksualności, problemy z nią związane w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej mogą być niedoszacowane. Warto jednak pamiętać, że otwarta rozmowa na temat doświadczanych dysfunkcji jest pierwszym krokiem w stronę procesu zmiany, którego efektem będzie nie tylko poprawa w zakresie życia seksualnego, ale także ogólnie odczuwanego komfortu życia.

Bibliografia

1. Arciszewska A., Siwek M i wsp.: Poczucie obciążenia oraz poziom dysstresu psychicznego wśród małżonków pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową, analiza porównawcza typu I II. Psychiatr. Pol. 2015; 49, 6, 1289 – 1302;
2. Barata BC. Affective disorders and sexual function: from neuroscience to clinical Curr Opinion Psychiatry. 2017; 30(6): 396–40;
3. Bobińska K., Florkowski A.: Rola traumy w powstawaniu wybranych zaburzeń psychicznych. Postępy Psychiatrii i Neurologii. 2007, 16, 4, 339 – 345;
4. Casper RC, Redmond DE, Katz MM, et al. Somatic symptoms in primary affective disorder. Presence and relationship to the classification of depression. Arch Gen Psychiatry. 1985; 42(11): 1098–1104;
5. Dunn KM, Croft PR, Hackett GI. Association of sexual problems with social, psychological, and physical problems in men and women: a cross sectional population survey. J Epidemiol Community Health. 1999; 53(3): 144–148;
6. Granek L, Danan D, Bersudsky Y, et al. Living with bipolar disorder: the impact on patients, spouses, and their marital relationship. Bipolar Disord. 2016; 18(2): 192–199; 
7. Jaworska-Andryszewska P, Abramowicz M, Kosmala A, et al. Trauma wczesnodziecięca w chorobie afektywnej dwubiegunowej. Neuropsychiatria i Neuropsychologia. 2016; 11(2);
8. Kennedy SH, Rizvi S. Sexual dysfunction, depression, and the impact of antidepressants. J Clin Psychopharmacol. 2009; 29(2): 157–164;
9. McMillan E, Adan Sanchez A, Bhaduri A, et al. Sexual functioning and experiences in young people affected by mental health disorders. Psychiatry Res. 2017; 253: 249–255;
10. McCandless F, Sladen C. Sexual health and women with bipolar disorder. J Adv Nurs. 2003; 44(1): 42–48;
11. Nomejko A, Dolińska-Zygmunt G, Zdrojewicz Z. Poczucie jakości życia a satysfakcja z życia seksualnego – badania własne. Seksuologia. 2012; 10(2);
12. Piwowarczyk A., Krysta K.: Czynniki środowiskowe a rozwój, przebieg i leczenie afektywnej choroby dwubiegunowej: opis przypadku. Postępy Psychiatrii i Neurologii. 2009, 18, (1) 97-99;
13. Runge M., Araszkiewicz A. Problemy współpracy z pacjentem z chorobą afektywną dwubiegunową. Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej. 2005, 5, 3, 109 – 116;
14. Rybakowski J., Jaracz J.:Leksykon manii i depresji. Termedia, Wydawnictwo Medyczne. Poznań, wyd.1, 2010;
15. Rybakowski J.: Mania – gdy nie ma rzeczy niemożliwych. W: Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej. Termedia. Wydawnictwo Medyczne. 2009;
16. Sobański JA, Klasa K, Cyranka K, et al. Wpływ kumulacji urazów seksualnych na życie seksualne i związek pacjenta. Psychiatria Polska. 2014; 48(4);
17. Sørensen T, Giraldi A, Vinberg M. Sexual distress and quality of life among women with bipolar disorder. Int J Bipolar Disorder, 2017; 5(1): 29;
18. Waszyńska K. Biograficzne uwarunkowania życia seksualnego. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2010;
19. Wiener D, Andrzejewska M, Bodnar A, et al. Zaburzenia teorii umysłu oraz empatii w schizofrenii i chorobie afektywnej dwubiegunowej. Neuropsychiatria i Neuropsychologia. 2011; 6(2).