Co oznacza ojcostwo dla współczesnych mężczyzn?

Ojcostwo jest szerokim pojęciem, które zajmuje coraz ważniejsze miejsce w dyskusji społecznej, a także w literaturze specjalistycznej. Opisuje ono nie tylko relacje, które zachodzą między mężczyzną a jego potomkiem, ale także relacje łączące ojca z matką dziecka. Analizując różnorodne próby zdefiniowania ojcostwa, jesteśmy w stanie dostrzec, dwa zasadnicze aspekty, które składają się na niniejszą rolę. Pierwszy z aspektów w określa człowieka, który doświadcza roli rodzicielskiej. Drugi natomiast, nakreśla społeczny wymiar ojcostwa i definiuje jego znaczenie w kontekście zmian kulturowych.

Niemniej jednak niezależnie od tego, jaką definicją chcielibyśmy posłużyć się w niniejszym artykule, warto zwrócić uwagę na fakt, że wielu mężczyzn podczas rozmów z psychologami, a także w badaniach naukowych podkreśla, że ojcostwo może mieć inne znaczenie dla każdego z nich.

Przedstawiciele pokolenia współczesnych ojców w badaniach i wywiadach psychologicznych zdradzają, że ojcostwo jest dla nich możliwością przekazywania wyznawanych przez siebie wartości. Inni przyznają, że ojcostwo to dla nich misja, której nadrzędnym celem jest zapewnienie dziecku nie tylko poczucia bezpieczeństwa, ale także stabilności oraz oparcia. Dzięki temu dorastający człowiek będzie mógł rozwijać się w przeświadczeniu, że rodzic będzie trwał przy nim „na dobre i na złe”.

Psychologowie podkreślają także, że ojcostwo postrzegane jest przez mężczyzn, jako aktywne uczestniczenie w procesie wychowawczym, na które składa się zapewnienie dziecku niezbędnych potrzeb materialnych, dzięki którym będzie ono w stanie rozwijać się w prawidłowy sposób i wykorzystywać swój potencjał. Mężczyźni są także zdania, że jednym z zadań ojcostwa jest zapewnianie dziecku rozrywki oraz możliwości rozwijania własnych pasji w czasie wolnym od nauki.

To, co charakterystyczne dla pokolenia współczesnych ojców, to fakt, iż wielu z nich dostrzega zmianę w podejściu do tacierzyństwa, która dokonywała się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Zdają oni sobie bowiem sprawę z tego, że dzisiaj ojcostwo to coś znacznie więcej, niż zapewnianie rodzinie bytu materialnego, to także (a nawet przede wszystkim) branie czynnego udziału w opiece nad dzieckiem, już od pierwszych dni jego życia. Dla wielu współczesnych mężczyzn ojcostwo jest nie tylko zadaniem, któremu należy sprostać, ale także pasją, której wykonywanie jest źródłem ogromnej radości.

Być ojcem w obliczu ciąży i porodu

To, na jakim etapie rodzicielstwa mężczyzna zda sobie sprawę ze swojego ojcostwa, zależy od wielu czynników i bez cienia wątpliwości jest kwestią indywidualną. Niemniej jednak, w ciągu ostatnich lat możemy dostrzec, iż mężczyzna coraz częściej staje się tatą już na etapie ciąży swojej partnerki. Współcześni ojcowie chętniej angażują się w proces oczekiwania na narodziny dziecka, a tym samym aktywnie uczestniczą w przygotowaniach, już od momentu wiadomości o poczęciu.

Współcześnie młodzi ojcowie znacznie częściej chcą uczestniczyć w porodach rodzinnych i skrupulatniej się do nich przygotowują. Wynika to między innymi z faktu, iż posiadają oni łatwiejszy dostęp do wiedzy, dzięki której zdają sobie sprawę z tego, jakie korzyści wynikają z niniejszej formy porodu zarówno w kwestii zapewnienia partnerce poczucia bezpieczeństwa, jak i nawiązywania emocjonalnej relacji z dzieckiem.

Psychologowie są zdania, że dzisiaj wcześniej niż jeszcze 2-3 dekady temu, mężczyźni zdają sobie sprawę z tego, że już za kilka miesięcy staną się ojcem. Dlatego też zdaje się, że bardziej intensywnie przeżywają oni zarówno okres ciąży, jak i samego porodu.

Ojcostwo to proces – czyli kilka słów o stawaniu się tatą

Specjaliści z zakresu pedagogiki zwracają uwagę na występowanie dwóch szczególnych okresów, w kontekście kształtowania się uczuć ojcowskich. Pierwszym z nich, jest okres oczekiwania na dziecko i związane z tym opiekowanie się partnerką w ciąży, a także przygotowania do porodu oraz/lub udział w porodzie. Drugi okres – następujący najczęściej po narodzinach – związany jest z przyjęciem przez mężczyznę określonego wzoru postępowania wobec swojego dziecka, który w znacznym stopniu kształtuje jego tożsamość jako ojca. Psychologowie zaznaczają, że wejście w społeczną rolę ojca i rozwinięcie uczuć tacierzyńskich jest procesem, który wymaga nie tylko nakładu czasu, ale przede wszystkim woli i zaangażowania. Aby to osiągnąć, mężczyzna powinien dokonać przeformułowania dotychczasowego systemu wartości, w którym od tej pory priorytet będzie stanowiła troska o rodzinę, a zatem zapewnianie dziecku miłości, poczucia bezpieczeństwa, a także warunków dla prawidłowego rozwoju. Analizując informacje zawarte w literaturze specjalistycznej, jesteśmy w stanie dostrzec występowanie licznych czynników, które wpływają na proces kształtowania się postaw ojcowskich u mężczyzn. Wśród nich wyróżnia się przede wszystkim doświadczenia wyniesione z własnego domu rodzinnego. Dlatego też, wspomnienia z własnego dzieciństwa, a także związany z nimi stosunek do własnego ojca, w znacznym stopniu oddziałują na to, w jaki sposób mężczyźni wypełniają rolę rodzicielską.

Bez względu na czynniki, które na to wpływają, wato zauważyć, że proces stawania się ojcem jest procesem dynamicznym. W związku z tym możemy wyróżnić poszczególne fazy stawania się tatą i pełnienia niniejszej roli.

• FAZA 1 – zakochania i okresu narzeczeństwa. To czy mężczyzna planuje wraz ze swoją partnerką założenie rodziny, w znacznym stopniu będzie wpływało na proces kształtowania jego postaw ojcowskich, a także na adaptację do rodzicielstwa.
• FAZA 2 – małżeństwa i rozpoczęcia starań o poczęcie dziecka. Już sam fakt rozpoczęcia starań o poczęcie dziecka prowokuje u mężczyzn pierwsze wyobrażenia na temat ojcostwa, a tym samym przybliża go do pełnienia roli rodzicielskiej w przyszłości.
• FAZA 3 – narodziny pierwszego dziecka. Niniejsza faza uznawana jest za jeden z najbardziej krytycznych momentów w życiu mężczyzny. To moment, w którym po raz pierwszy może on poczuć się „pełnoprawnym” ojcem.

Wraz z rozwojem dziecka, mężczyzna nabywa zestaw nowych cech i umiejętności, które składają się na jego ojcowską tożsamość. Co ciekawe, raz ustanowiona tożsamość ojcowska również może podlegać licznym przemianom, które następują na kolejnych etapach związanych z tacierzyństwem.

Narodziny dziecka jako szansa rozwoju osobistego

Wraz z pojawieniem się na świecie pierwszego dziecka, zarówno matka, jak i ojciec zostają postawieni przed zupełnie nowym rozdziałem swojego życia. Stanowi on swoisty sprawdzian nie tylko umiejętności, ale także wartości. Jednocześnie stanowi niepowtarzalną szansę rozwoju społecznego oraz osobistego. Zdaniem współczesnych psychologów, ojcostwo jest wyzwaniem dla wielu mężczyzn. Podkreślają oni również, że wypełnianie zadań rodzicielskich stwarza możliwość nabycia nowych umiejętności, które jesteśmy w stanie wykorzystać nie tylko na gruncie domowym, ale także społecznym i zawodowym. Część młodych mężczyzn, prowokowana chęcią zapewnienia rodzinie właściwych warunków materialnych, dąży do rozwoju własnych kwalifikacji zawodowych, aby w ten sposób zwiększyć swoje szanse na awans. Dodatkowo, bycie ojcem rozwija u części mężczyzn kompetencje komunikacyjne i zwiększa efektywność w kontekście organizacji czasu.

Tacierzyństwo w obliczu wcześniejszych oczekiwań i codziennych doświadczeń

Tak jak wspomnieliśmy w powyższej części artykułu, stawanie się ojcem jest wymagającym procesem. Dlatego też wielu młodych mężczyzn przez długie miesiące przygotowuje się do podjęcia nowej roli. Psychologowie badający zagadnienie współczesnego ojcostwa, dostrzegli, że ci mężczyźni, którzy przygotowują się do tacierzyństwa, mogą doświadczać licznych obaw, które związane są przede wszystkim z brakiem pewności dotyczącej osobistej odporności na nadchodzące zmiany.

Zgodnie z obserwacjami specjalistów, mężczyźni obawiają się także bezwzględnej odpowiedzialności za dziecko, a także tego, czy będą w stanie stanowić odpowiedni wzór dla swojego potomstwa. Co ciekawe, ich obawy zdają się wzbudzać także te (z pozoru błahe) zadania związane z przewijaniem, karmieniem, czy też kąpaniem dziecka. Mogą oni być niepewni tego, czy będą w stanie stawić czoła najtrudniejszym sytuacjom związanym z chorobą dziecka. Doświadczeni ojcowie są zdania, iż w wielu przypadkach ich wcześniejsze obawy okazywały się bezpodstawne. A proces stawania się ojcem i wywiązywania się z kolejnych zadań związanych z niniejszą rolą zdawał się im naturalny, a wręcz instynktowny.

Warto jednak wiedzieć, że wraz z rozwojem dziecka ojcowie dostrzegają nowe obawy i wyzwania związane z tacierzyństwem. Wśród nich wyróżniają: zdolność do konsekwencji, zachowania rozwagi i cierpliwości w obliczu buntu dziecka, akceptację wyborów dziecka, zdolność do wypracowywania kompromisów.

O stawaniu się ojcem i znaczeniu tej roli w koncepcjach psychoanalitycznych

Chociaż wielokrotnie ginie w cieniu macierzyństwa, ojcostwo jest równie istotnym elementem rodzicielstwa i to jak jest przez mężczyznę wypełniane, w znacznym stopniu wpływa na rozwój dziecka. To jak proces stawania się ojcem przebiega u danego mężczyzny, zależy również od tego, jaka jest jego świadomość na temat znaczenia nowej roli w życiu przyszłego potomka. Co ciekawe, znaczenie tej roli stanowi przedmiot rozważań nie tylko mężczyzn, ale także specjalistów z dziedziny psychologii. Na gruncie niniejszej dziedziny wiedzy rozwinęło się bowiem wiele koncepcji na temat ojcostwa. W dalszej części artykułu postanowiliśmy pokrótce przedstawić te wywodzące się z nurtu psychoanalitycznego, albowiem podkreślają one, jak wyjątkowa jest rola ojca w procesie wychowania dziecka.

Koncepcja ojcostwa według Zygmunta Freuda (austriackiego lekarza, psychiatry, uznawanego za twórcę psychoanalizy)

W świetle teorii Freuda ojciec stanowi dla rozwijającego się dziecka niezbędny element w procesie kształtowania się jego osobowości. W tym kontekście psychoanalityk wyróżnił dwa przełomowe okresy w relacji między ojcem a dzieckiem. Pierwszy z nich określił mianem „Kompleksu Edypa” – u chłopców, drugi „Kompleksem Elektry” – u dziewczynek. Kompleks ten polega przede wszystkim na zazdrości dziecka o rodzica płci przeciwnej. W takim układzie ojciec stanowi obiekt zazdrości syna oraz obiekt miłości córki (zazdrość kierowana jest w stronę matki, z którą rywalizuje o miłość ojca). W tej sytuacji zdaniem Freuda, wiele zależy od tego, jak z niniejszym zjawiskiem poradzi sobie mężczyzna. To jak kompleks Edypa/Elektry zostanie rozwiązany, w znacznej mierze będzie wpływało na kształtowanie się postaw moralnych dziecka w przyszłości, a także na jego pewność siebie w relacjach z otoczeniem.

Mężczyzna, który staje się ojcem, w świetle teorii Freuda, będzie stawiać czoła licznym wyzwaniom, których rozwiązanie może stanowić nie tylko o cechach osobowości jego potomka, ale także o jego seksualności.

Koncepcja ojcostwa według Carla Gustava Junga (szwajcarskiego lekarza psychiatry, psychologa i artysty-malarza)

Carl Gustav Jung był uczniem Zygmunta Freuda, nie dziwi więc fakt, że podczas tworzenia własnych analiz ojcostwa, czerpał on z koncepcji psychoanalitycznych opracowanych przez swojego mistrza. Niemniej jednak, w wielu aspektach poglądy Junga nie były zgodne z myślą Freudowską. Jung, podobnie jak Freud, uważał jednak, że ojciec odgrywa kluczową rolę w procesie wychowania dziecka. Zdaniem niniejszego psychiatry, głównym zadaniem mężczyzny jest wykształcenie u dziecka umiejętności łączenia w sobie dwóch przeciwstawnych pierwiastków (a mianowicie męskiego i kobiecego). Dlatego też to jaki wzorzec zachowania ojciec będzie prezentował i w jaki sposób będzie manifestował swoją przynależność płciową oraz związane z nią cechy, w znaczny sposób będzie wpływało na kształtowanie się tożsamości dziecka.

Zdaniem Junga mężczyzna, który staje się ojcem, powinien przygotowany być nie tylko na wyzwania życia codziennego, związane z pełnieniem niniejszej roli, ale także na fakt, iż przez wiele lat, poprzez swoje zachowanie, będzie wpływał na proces rozwoju dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem procesu kształtowania się jego osobowości oraz seksualności.

Podsumowanie

Dojrzewanie do ojcostwa jest złożonym procesem. Przebieg i czas jego trwania uzależniony jest od wielu czynników. Spośród nich kluczowe zdają się być te związane z własnymi doświadczeniami z okresu dzieciństwa. Psychologowie podkreślają także znaczenie stosunku mężczyzny do samej idei rodzicielstwa. Tym, co odgrywa ważną rolę w procesie dojrzewania do tacierzyństwa, jest również jakość relacji między partnerami, którzy już za kilka miesięcy staną się rodzicami. Dzisiaj, wraz z rozwojem trendu zaangażowanego ojcostwa, młodzi mężczyźni zdają się szybciej odkrywać swoją tacierzyńską tożsamość. Niemniej jednak to nie czas, a raczej droga, jaką trzeba było pokonać, wpływa na fakt rozwinięcia się u mężczyzny uczuć względem dziecka, które stanowią niezbędny element składowy kształtowania się postawy ojcowskiej.

Bibliografia

1. Bakiera, L., (2013). Zaangażowane rodzicielstwo w kontekście satysfakcji małżeńskiej zawodowej osób dorosłych. Psychologia Rozwojowa, 18(2);
2. Braun-Gałkowska M. (2001), Być ojcem, [w:] Oblicza ojcostwa, (red.) D. Kornas-Biela, Wydawnictwo TN KUL, Lublin. Czas na aktywne ojcostwo – czyli niemowlęta i ojcowie; 
3. Chomczyńska-Miliszkiewicz M., (1999), Rodzicielstwo. Między wiedzą a intuicją. Scenariusze zajęć, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków;
4. Dzwonkowska-Godula, K. (2015). Tradycyjnie czy nowocześnie? Wzory macierzyństwa i ojcostwa w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź;
5. Grzelak Sz. (2013), Rola ojca w zapobieganiu zachowaniom ryzykownym oraz problemom dzieci i młodzieży. Wyniki badań i rekomendacje;
6. Jaworowska, A. (1985). Mężczyzna jako ojciec: predyspozycje do rodzicielstwa i uwarunkowania funkcjonowania w tej roli (przegląd badań). Psychologia Wychowawcza, 5;
7. Kornas-Biela D. (2001), Współczesny kryzys ojcostwa, [w:] Oblicza ojcostwa, (red. D. Kornas-Biela, Wydawnictwo TN KUL, Lublin;
8. Kornas-Biela, D. (2001). Oblicza ojcostwa. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Jagiellońskiego;
9. Mastalski, J., Godawa, G., Kutek-Składek, K., Ryszka, Ł. (2018). Ojcostwo i jego odsłony. Kraków: Wydawnictwo Homo Dei;
10. Sosnowski T. (2011), Ojciec we współczesnej rodzinie. Kontekst pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa;
11. Sosnowski T. (2007), Relacje ojciec – dziecko jako czynnik sukcesu wychowawczego, [w:] Dziecko sukcesy i porażki, (red.) R. Piwowarski, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa;
12. Sosnowski, T. (2018). Ojcostwo w perspektywie pokoleniowej. Studium socjopedagogiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar;
13. Witczak J. (1987), Ojcostwo bez tajemnic, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa;
14. Zimny, J. (red.). (2013). Ojcostwo. Powołanie czy zadanie? Stalowa Wola: Wydawnictwo KUL.