Zaburzenia odżywiania wśród dzieci i młodzieży
Okres dzieciństwa i dorastania to czas, w którym kształtują się nasze zachowania zdrowotne, w tym nawyki żywieniowe. Większość z tych zachowań z czasem podlega utrwaleniu i pozostaje z nami przez większość życia. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby już od najmłodszych lat dążyć do wykształcenia zdrowych nawyków, które mają na celu nie tylko utrzymanie dobrego samopoczucia i odpowiedniej masy ciała, ale także osiągnięcie zadowolenia z własnego wyglądu. Nie ulega wątpliwości fakt, iż prawidłowe żywienie ma fundamentalne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Niemniej jednak, współcześnie na jakość żywienia oddziałuje wiele czynników, wśród których kluczowe miejsce zajmuje środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze. Ponadto, każdego roku coraz większy wpływ na kształtowanie naszych postaw wobec jedzenia wywierają media, które często promują nierealne wzorce i oczekiwania społeczne. Stosowanie przez dzieci i młodzież rygorystycznych diet, w odpowiedzi na wymagania zewnętrzne, często doprowadza do rozwoju zaburzeń odżywiania. W poniższym artykule poruszone zostaną najważniejsze kwestie związane z problemem nieprawidłowych zachowań żywieniowych wśród dzieci i adolescentów.
Spis treści
Zaburzenia odżywiania dzieci i młodzieży – problem, który z każdym rokiem przybiera na swojej sile
Współcześnie jednym z najważniejszych problemów zdrowotnych na świecie jest nadmierna masa ciała, która odpowiada nie tylko za szereg konsekwencji natury somatycznej, ale także stanowi jedną z przyczyn zaburzeń odżywiania wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Nastolatkowie coraz częściej stosują niekonwencjonalne oraz niebezpieczne w skutkach sposoby redukcji masy ciała. Badania przeprowadzone wśród polskich adolescentów wskazują, iż ponad 30% z nich stosuje różne metody odchudzania, natomiast aż 50% nastolatków jest niezadowolonych z wyglądu własnego ciała. Co więcej, wiele dziewcząt w okresie dorastania doświadcza negatywnych emocji związanych z normalnym apetytem i objada się w sytuacjach o silnym natężeniu stresu. Spora grupa dziewcząt spożywa posiłki po kryjomu. Takie zachowania mogą doprowadzić do rozwoju nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem, a tym samym zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania.
Zaburzenia odżywiania stanowią istotny problem zdrowotny, który każdego roku przybiera na swojej sile, zwłaszcza wśród adolescentów. Dane statystyczne ukazują, że odsetek zachorowań na anoreksję oraz bulimię wzrósł blisko 10-krotnie w ciągu ostatnich 40 lat. Analizując dane pochodzące z literatury specjalistycznej można oszacować, iż anorexia nervosa rozpoznawana jest u około 1% młodzieży, z istotną przewagą dziewcząt. Na jadłowstręt psychiczny chorują najczęściej dziewczęta między 15 a 19 rokiem życia. Rozpowszechnienie bulimia nervosa (żarłoczności psychicznej) jest nieco większe i szacuje się, iż występuje u blisko 3% adolescentów. Zaburzenia odżywiania manifestowane są poprzez destrukcyjne nawyki żywieniowe oraz nieprawidłowe zachowania jednostki, które skupiają się wokół kontroli własnej masy ciała. Wiążą się one z restrykcyjnym ograniczaniem pokarmów lub spożywaniem ich w nadmiernej ilości. Konsekwencje zaburzeń odżywienia posiadają wielokierunkowy charakter i w skrajnych sytuacjach mogą doprowadzić nawet do śmierci pacjenta.
Wśród najczęściej rozpoznawanych u młodzieży zaburzeń odżywiania wyróżnia się:
- ANOREKSJA (anorexia nervosa, jadłowstręt psychiczny) – zaburzenie polegające na celowej utracie masy ciała. Najczęściej dotyczy dziewcząt wchodzących w wiek dojrzewania, charakteryzujących się perfekcjonizmem, nadmierną ambicją, silną wolą, pedantycznością i determinacją w osiąganiu wyznaczonych celów. Anorektyczkami są często bardzo dobre uczennice, niesprawiające problemów wychowawczych, za wszelką cenę starające się sprostać (nierzadko wygórowanym) oczekiwaniom swoich rodziców.
Więcej na temat anoreksji przeczytasz w artykule ANOREKSJA – CHARAKTERYSTYKA, OBJAWY, SPOSOBY LECZENIA - BULIMIA (bulimia nervosa, żarłoczność psychiczna) – stanowiąca zespół chorobowy polegający na nawracających napadach żarłoczności oraz na nadmiernej koncentracji na wartości wagi oraz kontroli masy ciała. Wśród zachowań typowych dla obrazu bulimia nervosa wyróżnia się prowokowanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających oraz moczopędnych lub wykonywanie intensywnych ćwiczeń fizycznych, występujących za każdym razem po doświadczeniu epizodu objadania się. Częste prowokowanie wymiotów (charakterystyczne dla przebiegu bulimii) niejednokrotnie może doprowadzić do poważnych zaburzeń elektrolitowych oraz powikłań somatycznych.
Więcej na temat bulimii przeczytasz w artykule BULIMIA NERVOSA – CHARAKTERYSTYKA, OBJAWY,SPOSOBY POSTĘPOWANIA TERAPEUTYCZNEGO - ORTOREKSJA (orthorexia nervosa) – należąca do spektrum zaburzeń odżywiania się. Zjawisko opisane stosunkowo niedawno (w 1997 roku), coraz częściej dotyczy młodych osób, które nieustannie poszukują informacji na temat zdrowego odżywiania. Ortoreksja stanowi odpowiedź na panujący w mediach trend „bycia fit”. Wraz z rozwojem choroby, młode osoby eliminują ze swojego jadłospisu coraz większe grupy produktów w obawie przed ich zanieczyszczeniem. Dokładnie czytają etykiety produktów oraz z nadmierną starannością planują i przygotowują każdy ze swoich posiłków. W skrajnych sytuacjach, orthorexia nervosa może doprowadzić pacjenta do takiego stanu, w którym za bezpieczne będzie uznawał tylko spożywanie wody i to wyłącznie takiej, która pochodzi ze sprawdzonych źródeł.
Więcej na temat ortoreksji przeczytasz w artykule CZYM JEST ORTOREKSJA I JAK Z NIĄ WALCZYĆ? - KOMPULSYWNE OBJADANIE SIĘ (compulsive overeating) – określane potocznie mianem uzależnienia od jedzenia. Zaburzenie polegające na niekontrolowanym spożywaniu nadmiernych ilości pokarmu, którego celem jest stłumienie odczuwanych emocji oraz napięcia. To, co odróżnia kompulsywne objadanie się od żarłoczności psychicznej, to fakt, iż po epizodzie objadania się pacjent nie podejmuje działań kompensacyjnych. Ponadto, kompulsywne objadanie się niejednokrotnie odpowiada za występowanie problemu nadwagi i otyłości wśród polskiej młodzieży.
Utratę masy ciała tuszują poprzez noszenie obszernych ubrań, jak również unikają sytuacji, które związane są z eksponowaniem sylwetki (np. wypoczywanie na plaży). Dodatkowo, młodzi pacjenci z zaburzeniami odżywiania często manipulują swoimi bliskimi. Rozwijają umiejętności niewzbudzającego podejrzeń unikania posiłków lub wyrzucają resztki jedzenia. Skrywany problem zaburzeń odżywiania dostrzegany jest przez rodziców dopiero w sytuacji, gdy u dziewcząt dochodzi do zatrzymania cyklu miesiączkowego. To właśnie ten powód najczęściej staje się pretekstem do wizyty w gabinecie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Niestety, standardowe badania przeprowadzone przez medyka nie zawsze odzwierciedlają faktyczne problemy jednostki i na wczesnym etapie rozwoju zaburzeń odżywiania, problem zostaje zbagatelizowany. W tym miejscu należy jednak pamiętać, że im dłuższy czas trwania nieleczonej choroby, tym mniejsze powodzenie na jej całkowite wyleczenie w przyszłości. Dlatego też, niezwykle ważne jest, aby już po dostrzeżeniu pierwszych symptomów zaburzeń odżywiania u swojego dziecka, zgłosić się o pomoc nie tylko do lekarza, ale także psychologa oraz/lub psychoterapeuty.
Możliwe przyczyny zaburzeń odżywiania wśród dzieci i młodzieży
Okres dojrzewania w życiu człowieka możemy podzielić na czas wczesnej adolescencji (między 13 a 16 rokiem życia) oraz późnej adolescencji (między 17 a 21 rokiem życia). To właśnie najintensywniejszy okres kształtowania się osobowości, podczas którego powstaje potrzeba bycia najlepszym, wyróżniającym się, wzbudzającym zainteresowanie, a nawet idealnym. Jest to następstwem między innymi kultury medialnej, która ukazuje obraz piękna i doskonałości nie tylko w wymiarze fizycznym. Okres dojrzewania to także czas, w którym młode osoby wykazują szczególną wrażliwość na działanie bodźców zewnętrznych, jak i wewnętrznych. To właśnie w tym czasie jedzenie może stać się obszarem, w którym adolescent próbuje sprawować kontrolę nie tylko nad własnym ciałem, ale także otoczeniem społecznym. Warto jednak wiedzieć, że jeśli problemy charakterystyczne dla okresu dojrzewania nie zostaną rozwiązane w konstruktywny sposób, to zaburzenia odżywiania mogą dawać o sobie znać także w życiu dorosłym.
Nie podlega wątpliwości fakt, iż geneza zaburzeń odżywiania jest niezwykle złożona i charakteryzuje ją wieloaspektowy charakter. Wielu naukowców zwraca uwagę na czynnik genetyczny, przywołując badania bliźniąt monozygotycznych, u których częstość zachorowania na anorexia nervosa (jadłowstręt psychiczny) była wyższa niż w przypadku bliźniąt dizygotycznych. Psychologowie skłaniają się natomiast w stronę czynników osobowościowych i związanym z nimi perfekcjonizmem oraz ambicjami, które w konfrontacji z poczuciem niskiej efektywności mogą rodzić poczucie frustracji. Istotne dla etiologii zaburzeń odżywiania wydają się także relacje rodzinne chorego oraz aspekt społeczno-kulturowy.
Warto jednak wiedzieć, że zgodnie ze współczesnym, holistycznym modelem pojmowania zdrowia oraz choroby, coraz częściej obserwuje się tendencje do integrowania ujęcia biologicznego, psychologicznego, systemowego oraz społeczno-kulturowego w kontekście etiopatogenezy zaburzeń odżywiania się. Ponadto, modele te zwracają uwagę, że żaden z czynników (działający pojedynczo) nie jest wystarczający do wystąpienia danej formy patologii w obrębie zachowań związanych z jedzeniem. Dopiero odpowiednia konstelacja tych czynników może nasilać ryzyko ich rozwoju u dziecka lub adolescenta.
Rola systemu rodzinnego w kształtowaniu zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży
Czynniki odpowiadające za rozwój choroby są często różnorodne. Niemniej jednak, zarówno psychologowie, jak i przedstawiciele środowisk medycznych są zgodni, że rodzina wywiera ważny (często decydujący) wpływ na rozwój zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży. Na przestrzeni wieków zainteresowanie niniejszą kwestią zmieniało się na rzecz koncentracji wokół czynników biologicznych oraz osobowościowych. Odżyło to jednak na nowo w latach 70-tych, w których rozpoczęto przeprowadzanie licznych badań na temat wpływu systemu rodzinnego na kształtowanie się nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Wyniki obserwacji naukowych zwróciły uwagę przede wszystkim na nieprawidłowe więzi emocjonalne z rodzicami, które w efekcie negatywnie oddziaływały na niezbędny dla dojrzewania proces separacji-indywidualizacji. Ponadto, psychologowie wyodrębnili trzy obszary zaburzeń systemu rodzinnego, które mogą przyczyniać się do rozwoju nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem.
- środowisko rodzinne pacjenta charakteryzuje się nadmiernym, emocjonalnym zaangażowaniem, trudnościami w rozwiązywaniu konfliktów lub brakiem uczuciowości oraz empatii;
- w środowisku rodzinnym pacjenta pojawia się skłonność do alkoholizmu i występowania otyłości, w połączeniu z ograniczoną zdolnością modulowania afektu i regulacji zachowań;
- występowanie w historii rodzinnej przypadków zaburzeń odżywiania.
W tym miejscu warto również zwrócić uwagę na psychologiczne funkcje jedzenia, które już od najmłodszych lat reprezentują fizyczną oraz emocjonalną troskę o drugiego człowieka. Odmowa przyjmowania pokarmów lub spożywanie jedzenia w nadmiernych ilościach może zatem stanowić ekspresję wewnętrznego niezadowolenia lub sprzeciwiania się otrzymywanemu wychowaniu lub opiece.
Charakterystyka rodzin doświadczających problemu zaburzeń odżywiania
W literaturze psychologicznej znajdziemy szeroki opis tak zwanych „rodzin anorektycznych”. Najczęściej charakteryzowane są one na podstawie trzech poniższych założeń:
- Po pierwsze: Dziecko w rodzinie odznacza się pewną psychologiczną podatnością na występowanie zaburzeń psychosomatycznych;
- Po drugie: Specyficzna organizacja środowiska rodzinnego wpływa na wyzwolenie i podtrzymywanie danego objawu choroby;
- Po trzecie: Występujące u dziecka objawy choroby spełniają ważną rolę w utrzymywaniu rodzinnej homeostazy.
Ponadto, podczas dokonywania charakterystyki rodzin anorektycznych, warto przyjrzeć się często występującym w nich zaburzonym wzorcom relacji, wśród których najważniejszą rolę odgrywa:
UWIKŁANIE – określane jako ekstremalna forma zaangażowania. Skrajna postać dystansu w relacjach rodzinnych, która owocuje niskim stopniem zróżnicowania osobistego, jak również słabą kontrolą rodzicielską nad dziećmi oraz granicami międzypokoleniowymi. Przykładem uwikłania jest najczęściej „mówienie za kogoś”. Wówczas rodzice lub rodzeństwo osoby chorej podkreśla, iż doskonale wie, jak czuje się pacjent i jest przekonane, że terapeuta nie musi bezpośrednio pytać o jego samopoczucie.
NADOPIEKUŃCZOŚĆ – manifestująca się nasilonym stopniem wykazywania wzajemnego zainteresowania powodzeniem oraz samopoczuciem członków rodziny. Niniejszy rodzaj relacji kładzie nacisk na niesienie pomocy, jak również na uważną obserwację wszelkich oznak napięcia oraz/lub stresu. W przypadku nadopiekuńczości, często dochodzi do zahamowania procesu uzyskiwania autonomii. Takie zachowania najczęściej przejawiane są wobec jednostki wykazującej symptomy choroby.
SZTYWNOŚĆ – tendencja do utrzymywania w rodzinie statusu quo, który wpływa na utrudnienie psychologicznej adaptacji rodziców do procesu dojrzewania dzieci. Taka rodzina przejawia brak zdolności do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Ponadto, przejawia tendencję do ukrywania negatywnych w ich ocenie zjawisk, co nie pozwala na wzajemną eksplorację, a tym samym wykształcenie efektywnych sposobów radzenia sobie z nimi. Choć sztywność pozornie wpływa na utrzymanie homeostazy systemu rodzinnego, w istocie powoduje wewnętrzne napięcia, które mogą znajdować ujście za pośrednictwem zaburzeń o charakterze psychosomatycznym.
TRUDNOŚCI W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW – stanowią konsekwencję uwikłania, nadopiekuńczości oraz sztywności. Zdaniem psychologów mogę one przyjmować dwie formy.
- Pierwsza z nich: polega na unikaniu przez członków rodziny sytuacji konfliktowych;
- Druga z nich: polega nie tylko na unikaniu problemu, ale przede wszystkim na ucieczce od konfrontacji z nim, na przykład poprzez bagatelizowanie, a nawet wyśmianie jego istotności lub okrążanie tematu, tak by nie pojawiał się w codziennych rozmowach. Takie problemy pojawiają się zwłaszcza w przypadku tych rodzin, którym towarzyszy przewlekły stres (związany między innymi z chorobą dziecka).
Liczne badania nad etiopatogenezą anoreksji zwróciły szczególną uwagę na relacje zachodzące pomiędzy matkami a córkami. Badane podczas wywiadów często opisywały swoje matki, jako silnie kontrolujące oraz nieodpowiadające elastycznie na ich potrzeby emocjonalne, a ponadto stawiające wygórowane wymagania. Relacje matek i córek w rodzinach anorektycznych nacechowane są nie tylko silnym lękiem, ale także ambiwalencją uczuciową, mającą związek z wcześniejszymi doświadczeniami oraz/lub trudną sytuacją rodzinną. Zdaniem niektórych psychologów, długotrwałe pozostawanie córek pod silną kontrolą matek (szczególnie w okresie dorastania) powoduje, iż pacjentki podejmują próby kontroli własnego ciała po to, aby zahamować fizyczne przejawy dojrzewania. W tej sytuacji, także matki (zagrożone emocjonalnym opuszczeniem przez córki oraz utratą nad nimi kontroli) wzmacniają ich zależność od siebie, uniemożliwiając w ten sposób prawidłowy przebieg procesu separacji-indywidualizacji.
W rodzinach bulimicznych, następujące u nastoletniego pacjenta naprzemienne cykle objadania i przeczyszczania się mogą stanowi metaforyczny odpowiednik zmian zachodzących w relacjach rodzinnych. Objadanie się stanowi formę ukojenia oraz substytut troski i uwagi. Przeczyszczanie, formę uwolnienia od negatywnych emocji. Adolescenci zmagający się z problemem bulimii często postrzegają swoje rodziny jako konfliktowe, nadmiernie ekspresyjne oraz mało spójne. W rodzinach bulimicznych częściej dochodzi do burzliwych i otwartych konfliktów. Ponadto, częściej dochodzi w nich do rozwodu rodziców lub ich separacji.
Psychologowie dostrzegają pewne różnice pomiędzy rodzinami bulimicznymi a anorektycznymi. W rodzinach bulimicznych pacjenci częściej doświadczają krytycznych uwag oraz komentarzy ze strony swoich krewnych. Obserwacje klinicystów zwróciły uwagę na fakt, iż zarówno niekontrolowane objadanie się, jak i przeczyszczanie wywołuje większą otwartą dezaprobatę w porównaniu do głodzenia się pacjentów anorektycznych. Warto jednak wiedzieć, że krytyka płynąca ze strony rodziców osób dotkniętych bulimią może powodować nasilenie symptomów choroby, a tym samym częstsze występowanie epizodów żarłoczności i przeczyszczania.
W tym miejscu warto także przyjrzeć się zjawisku hołdowania przez rodziców takich wartości, jak atrakcyjność fizyczna, czy też szczupłość. W świetle badań psychologicznych, rodzice pacjentek dotkniętych bulimią kładą silny nacisk na zachowania o charakterze konformistycznym oraz na tradycyjne rozumienie kobiecości. Dlatego też, przywiązują dużą uwagę do jej wyglądu fizycznego. Ponadto, matki dziewcząt zmagających się z zaburzeniami odżywiania są bardziej skłonne do wyrażania krytycznych uwag wobec wyglądu swoich córek, jak również wykazują większe zainteresowanie ich aktualną wagą oraz kształtem sylwetki. U dziewcząt dorastających w rodzinie, w której przejawiane są powyższe formy zachowań, może częściej dochodzić do problemów z akceptacją siebie i wyglądu swojego ciała. W rezultacie, doświadczają one poczucia „nieadekwatności” oraz bycia „za grubą”, co w konsekwencji wpływa na zaabsorbowanie swoją wagą oraz rozwojem zaburzeń odżywiania w przyszłości.
Uwarunkowania rodzinne bez wątpienia stanowią jeden z najważniejszych czynników wpływających na rozwój bulimii i anoreksji. Nie są one jednak wystarczające, aby wywołać symptomy choroby. Taki rodzaj myślenia pozwala uwolnić rodziców z odpowiedzialności za chorobę dziecka, a tym samym wzbudzić w nich większą skłonność do podejmowania działań terapeutycznych.
Rola mediów społecznościowych w kształtowaniu zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży
We współczesnym świecie to mass-media (internet, telewizja, prasa) kreują rzeczywistość otaczającą człowieka. Dojrzewająca osoba często nie jest świadoma, że ta „rzeczywistość” niejednokrotnie odbiega od realiów życia codziennego, a tym samym bezkrytycznie przyjmuje to, co dyktują jej owe media. Obecny przekaz medialny jest pełen sprzeczności. Z jednej strony atakowani jesteśmy reklamami, które kształtują w nas przekonanie, że możemy kupić i zjeść wszystko to, na co mamy ochotę. Z drugiej strony, zarówno w telewizji, jak i internecie promowany jest wzorzec szczupłej i wysportowanej sylwetki. Ciało bez wątpienia stanowi istotny element współczesnej kultury. Dlatego też, zwracamy uwagę na jego muskulaturę, kształt, a nawet zawartość tkanki tłuszczowej. Osiągnięcie idealnych proporcji jest często wyznacznikiem sukcesu, a nawet popularności w mediach społecznościowych.
Portale społecznościowe zajmują coraz ważniejsze miejsce w życiu młodego człowieka. Spełniają one nie tylko rolę przekaźnika informacji, ale także kreują trendy i zapewniają rozrywkę. Współcześnie największą popularnością cieszą się portale oraz aplikacje, które zaspokajają w młodych ludziach potrzebę dzielenia się emocjami oraz uczuciami. Dzięki dodawaniu zdjęć oraz możliwości ich obróbki graficznej, jesteśmy w stanie dostosować nasze życie do panujących obecnie trendów. Media społecznościowe (szczególnie te, które opierają swoje funkcjonowanie na „wrzucaniu” przez użytkowników zdjęć oraz/lub krótkich filmików) odpowiadają na powszechny narcyzm kulturowy i stwarzają przestrzeń do tworzenia wzajemnie motywujących się środowisk.
Dzięki mediom społecznościowym, dorastające dzieci są w stanie wykreować własną osobowość, odpowiadającą na potrzeby powszechnie panujących wymagań. Chcą za wszelką cenę stać się zauważalni w wirtualnym świecie i uzyskać, jak największą liczbę „polubień”, która przyczynia się do wzrostu poczucia wartości.
W tym miejscu należy także zwrócić uwagę na fakt, że niezwykle ważną rolę w tworzeniu internetowego wizerunku odgrywają „influencerzy”. Osoby o szerokich zasięgach medialnych, które wpływają na opinie swoich odbiorców. Współcześni nastolatkowie są skłonni do bezkrytycznego identyfikowania się ze swoimi idolami, którzy często kreują swój fałszywy obraz. Aby osiągnąć status influencera, nie trzeba posiadać wyjątkowych umiejętności, czy też osiągnięć. Czasem, aby zwrócić na siebie uwagę szerokiego grona odbiorców, wystarczy odpowiedni wygląd. Wśród kobiet doceniany jest najczęściej płaski, umięśniony brzuch, wąska talia, kształtne pośladki oraz wydatny biust. W przypadku mężczyzn, najbardziej doceniane są kulturystyczne sylwetki. Pod wpływem tak promowanego wizerunku ludzkiego ciała, nastolatkowie stale poszukują aprobaty i uznania w internecie. Dlatego też, dokładają wszelkich starań, aby zmienić swoje ciało w obiekt pożądania. Jeśli jednak starania nie przynoszą skutku, zaczynają się rodzić kompleksy, które oddziałują na codzienne funkcjonowanie adolescenta w przestrzeni społecznej. Ponadto, codzienne używanie mediów społecznościowych wywołuje w młodych osobach nadmierną koncentrację na wyglądzie ciała oraz jego wyimaginowanych defektach, a to z kolei może doprowadzić do rozwoju poważnych zaburzeń odżywiania. Wielu nastolatków, będących użytkownikami popularnych portali społecznościowych, zamkniętych jest w celi wizerunku wykreowanego za pośrednictwem retuszowanych zdjęć. Ci młodzi ludzie niejednokrotnie doznają cierpienia, zmagając się na co dzień z objawami bulimii, anoreksji i coraz częściej ortoreksji.
Najbardziej zagrożone negatywnym wpływem mediów społecznościowych bez wątpienia są dziewczęta w wieku szkolnym. Z badań przeprowadzonych w 2017 roku wynika, iż kobiety stanowią 72% użytkowników aplikacji społecznościowych, a 75% z nich to nastolatki w wieku szkolnym. To właśnie te dziewczęta, odwiedzając swoje ulubione strony w internecie widzą wysportowane ciała modelek, trenerek fitness oraz aktorek, dla których wygląd stanowi narzędzie pracy. Niestety, porównując się do nich, często nie zdają sobie sprawy z tego, że stanowią one jedynie wykreowany przez sztab specjalistów obraz, który ma wzbudzać zainteresowanie, a przede wszystkim zachęcać do zakupu określonych produktów, które zbliżą konsumenta do prezentowanego przez jego idola stylu życia.
Doświadczenie przemocy oraz wykorzystania seksualnego, jako czynnik ryzyka w rozwoju zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży
Szukając czynników odpowiedzialnych za zwiększenie ryzyka wystąpienia zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży, należy przyjrzeć się także doświadczeniom przemocy oraz wykorzystania seksualnego w okresie dzieciństwa. Zarówno termin wykorzystanie seksualne, molestowanie, nadużycie, jak i krzywdzenie seksualne, określają to samo zjawisko. Niemniej jednak, trudno jest ustalić ich jednolitą definicję. Przyjmuje się, że za dziecko wykorzystywane seksualnie można uznać każdą jednostkę znajdującą się w wieku bezwzględnej ochrony, która poprzez świadome działanie lub zaniedbanie społecznych obowiązków osoby dojrzałej seksualnie, została zaangażowana w jakąkolwiek aktywność seksualną, której celem było zaspokojenie potrzeb seksualnych osoby dorosłej.
Badania przeprowadzone przez polskich psychologów zwróciły uwagę, że kobiety i mężczyźni prezentują różne formy zachowań autodestruktywnych w odpowiedzi na wykorzystanie seksualne lub przemoc w okresie dzieciństwa. Kobiety częściej zmagają się z zaburzeniami odżywiania, natomiast mężczyznom towarzyszą myśli o śmierci. Obserwacje psychologiczne potwierdzają, iż kobiety, które doświadczyły molestowania częściej cierpią z powodu depresji oraz zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Ponadto, towarzyszy im niższe poczucie własnej wartości, jak również problemy w nawiązywaniu prawidłowych relacji interpersonalnych. Według polskich psychologów, zaburzenia odżywiania mogą stanowić wczesną konsekwencję doświadczenia wykorzystania seksualnego w okresie dzieciństwa. W świetle obserwacji można wysunąć wniosek, iż występowanie anoreksji u pacjentek doświadczających molestowania wiąże się z ostrzejszym przebiegiem choroby i przyjmuje zazwyczaj przeczyszczający charakter. Akt przeczyszczania może bowiem związany być z formą modulowania stanów wewnętrznych oraz formą radzenia sobie z negatywnymi emocjami.
Istnieje wiele koncepcji wyjaśniających związek zaburzeń odżywiania z doświadczeniem problemu wykorzystania seksualnego w okresie dzieciństwa. Większość z nich zwraca uwagę na autoagresywny charakter anoreksji i bulimii. Zgodnie z nimi, patologiczne zachowania związane z jedzeniem stanowią formę „ukarania” ciała lub odzyskiwania nad nim całkowitej kontroli. Ponadto, poprzez głodzenie się, ofiara może dążyć do tego, aby jej ciało stało się nieatrakcyjne, a tym samym niedostrzegalne dla potencjalnego sprawcy. Odzyskiwanie kontroli nad ciałem wiąże się także z powstrzymywaniem miesiączki. Dla wielu ofiar wykorzystania seksualnego, comiesięczne krwawienia związane są z przywoływaniem traumatycznych wspomnień. Dlatego też, dążą do ich wyeliminowania poprzez osiągnięcie ekstremalnie niskiej wagi. W literaturze psychologicznej odnajdziemy także koncepcje, zgodnie z którymi zaburzenia odżywiania (ze szczególnym uwzględnieniem anoreksji) mają na celu popełnienie samobójstwa. W tym przypadku, pacjenci świadomie doprowadzają do wyniszczenia organizmu, ponieważ w życiu codziennym nie są w stanie przepracować doświadczonej traumy.
Wpływ zaburzeń odżywiania na codzienne życie dzieci i młodzieży
Zaburzenia odżywiania w istotny sposób oddziałują na życie młodego człowieka oraz na codzienność jego najbliższego otoczenia. Wraz z rozwojem choroby zaczynają pojawiać się trudności wychowawcze, a relacje z rówieśnikami zostają zaburzone. Pacjentom towarzyszą obsesyjne myśli na temat jedzenia oraz jego kaloryczności. Adolescenci zmagający się z problemem zaburzeń odżywiania podporządkowują całe swoje życie jedzeniu. W związku z tym, zostaje zahamowany ich prawidłowy rozwój psychospołeczny.
Na skutek długotrwałej choroby pojawiają się deficyty poznawcze, takie jak:
- Zaburzenia koncentracji;
- Problemy z pamięcią;
- Problemy z utrzymywaniem uwagi.
To wpływa istotnie na zdolności do nauki, a tym samym może powodować problemy szkolne. Dodatkowo, zaburzeniom odżywiania często towarzyszy obniżenie nastroju i wyczerpanie fizyczne. Młode osoby rezygnują z uczestniczenia w życiu społecznym, a z czasem osłabieniu ulegają także ich relacje rodzinne. Długotrwały deficyt kaloryczny (związany z przebiegiem anoreksji) doprowadza również do powstania zaburzeń endokrynologicznych. U dziewcząt dochodzi najczęściej do zaniku miesiączki.
Ponadto, wśród poważnych konsekwencji zaburzeń odżywiania w życiu dziecka oraz adolescenta należy wyróżnić:
- Zaburzenia termoregulacji organizmu;
- Pojawienie się na ciele pacjenta charakterystycznego owłosienia (lanugo);
- Nadmierne wypadanie włosów, a w niektórych przypadkach nawet łysienie;
- Bóle kostno-stawowe;
- Anemię;
- Bradykardię oraz inne zaburzenia ze strony układu sercowo-naczyniowego.
Należy także pamiętać, że w blisko 10% przypadków anoreksja doprowadza do śmierci pacjenta, następującej na skutek powikłań związanych z długotrwałym niedożywieniem lub samobójstwa (około 1/3 przypadków).
Zaburzenia odżywiania w oczach rówieśników – problem stygmatyzacji społecznej
Zaburzenia odżywiania najczęściej diagnozowane są u dziewcząt w wieku dorastania. Mimo faktu, iż problem ten każdego roku przybiera na swojej sile, nadal traktowany jest w sposób ogólnikowy, a nawet postrzegany przez wielu rodziców w kategoriach kaprysu, chwilowej mody, czy też sposobu na nudę. Osoby dorosłe z otoczenia dziecka cierpiącego na zaburzenia odżywiania często nie dostrzegają pierwszych objawów choroby lub celowo je ignorują, mając przy tym nadzieję, że wraz z upływem czasu problem samoistnie zniknie.
Sytuacja ta zupełnie inaczej wygląda w oczach rówieśników adolescenta zmagającego się z zaburzeniami odżywiania. To właśnie dzieci i nastolatkowie są w stanie w szybkim czasie dostrzec nawet najmniejsze zmiany w zachowaniu i wyglądzie swoich rówieśników. Niestety, najczęściej nie są oni w stanie im pomóc, a ich wiedza na temat zaburzeń odżywiania i zagrożeń z nich płynących jest znikoma i pochodzi wyłącznie ze źródeł internetowych. To, co nieznane może zatem wzbudzać w młodzieży negatywne emocje. Dlatego też, osoby doświadczające zaburzeń odżywiania niejednokrotnie zmagają się z problemem drwin oraz stygmatyzacji w środowisku szkolnym.
Stygmatyzacja (określana także mianem naznaczenia) jest związana z procesem nadawania określeń grupie społecznej lub funkcjonującym w nich jednostkom. W rozumieniu potocznym, stygmatyzacja wiąże się z przypinaniem komuś etykiet (zwykle o negatywnym charakterze). Bardzo często efektem stygmatyzacji w wieku dorastania jest obniżenie poczucia własnej wartości oraz poczucie osamotnienia. Nadawana przez rówieśników etykieta staje się przyczyną deprecjonowania ze strony otoczenia, a także powodem wykluczenia z grupy społecznej, co może jeszcze nasilać objawy zaburzeń odżywiania.
Leczenie zaburzeń odżywiania wśród dzieci i młodzieży
Kluczem do osiągnięcia zadowalających efektów leczenia zaburzeń odżywiania wśród dzieci i młodzieży jest przede wszystkim wczesne rozpoznanie objawów. Niemniej jednak, jak wspomniano w powyższej części artykułu, przez długi czas mogą one pozostawać niezauważalne dla dorosłych. W przypadku anoreksji, choroba dostrzegana jest wtedy, gdy dochodzi do zatrzymania miesiączki lub znacznego ubytku masy ciała. W przypadku pacjentów z bulimią, jeszcze trudniej jest dostrzec pierwsze symptomy choroby, albowiem przez długi czas utrzymują oni prawidłową masę ciała. W tym przypadku, niejednokrotnie jedynymi objawami zaburzenia są zmiany zapalne w obrębie jamy ustnej oraz bóle brzucha. Dlatego też, większość adolescentów z zaburzeniami odżywiania trafia do gabinetu lekarza dopiero w stanie skrajnego wycieńczenia organizmu, określanego mianem kacheksji.
Charakterystycznymi objawami kacheksji jest przede wszystkim utrata podskórnej tkanki tłuszczowej, jak również zmiany w obrębie skóry, obejmujące jej suchość, zasinienie oraz marmurkowatość. Ponadto, pacjenci w stanie kacheksji odznaczają się oziębieniem dolnej części kończyn. Dodatkowo towarzyszą im: charakterystyczne owłosienie w okolicach twarzy oraz tułowia (najbardziej nasilone w okolicy lędźwiowo-krzyżowej), trudno gojące się rany, tendencja do występowania wylewów podskórnych, spowolnienie psychoruchowe, częste omdlenia oraz zaburzenia w obrębie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego i/lub układu nerwowego. Warto także wiedzieć, że na skutek długotrwałego głodzenia się, mogą występować obrzęki stawów, jak również zażółcenia powłok skórnych i białkówek oczu.
Zanim jednak zaplanowane zostanie postępowanie terapeutyczne w zakresie zaburzeń odżywiania, konieczne jest przeprowadzenie diagnostyki, mającej na celu wykluczenie organicznych przyczyn wyżej opisanego stanu, jak również określenie stopnia zaburzeń metabolicznych, powstałych na skutek długotrwałego przejawiania nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Nie podlega wątpliwości fakt, iż zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, zaburzenia odżywiania u dzieci i młodzieży należą do kategorii zaburzeń psychicznych, które wymagają wielospecjalistycznego leczenia. Terapia powinna obejmować leczenie żywieniowe mające na celu przywrócenie prawidłowych nawyków żywieniowych, jak również leczenie ogólnoustrojowych powikłań choroby. Ponadto, niezbędne jest wprowadzenie oddziaływań psychoterapeutycznych, których nadrzędnym celem jest zmiana dysfunkcyjnego sposobu myślenia, wpływającego na samoocenę pacjenta. Dodatkowo, w leczeniu zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży, coraz częściej stosowana jest forma terapii grupowej oraz rodzinnej.
Praca z młodym pacjentem doświadczającym zaburzeń odżywiania wymaga ogromnej wiedzy, a przede wszystkim doświadczenia. Okazuje się bowiem, że młodzież jest w stanie doskonale manipulować otoczeniem, jak również skutecznie ukrywać objawy choroby. W związku z tym, w niektórych przypadkach niezbędne okazuje się zastosowanie hospitalizacji.
Wśród najważniejszych wskazań do jej przeprowadzenia wyróżnia się:
Po pierwsze: PRZYJMUJĄC KRYTERIA MEDYCZNE:
- BMI poniżej 3 centyla;
- Szybką utratę masy ciała;
- Odmowę przyjmowania płynów;
- Występowanie powikłań ogólnomedycznych, takich jak: bradykardia (poniżej 40 uderzeń na minutę), zaburzenia czynności wątroby oraz/lub trzustki, hipokaliemia, zasadowica, częste utraty przytomności.
Po drugie: PRZYJMUJĄC KRYTERIA PSYCHOLOGICZNE:
- Utrzymywanie się obniżonego nastroju;
- Współwystępowanie depresji, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, zaburzeń lękowych;
- Przejawianie zachowań o charakterze autodestruktywnym (innych niż te związane z zaburzeniami odżywiania);
- Myśli oraz czyny o charakterze samobójczym.
Po trzecie: PRZYJMUJĄC KRYTERIA PSYCHOSPOŁECZNE:
- Wycofanie się z kontaktów społecznych;
- Wykazywanie wysokiego poziomu krytycyzmu ze strony rodziców/opiekunów;
- Dysfunkcjonalne relacje w systemie rodzinnym.
Ponadto, wskazaniem do leczenia szpitalnego jest niewystarczająca odpowiedź na zastosowane metody terapii w systemie ambulatoryjnym.
Skuteczność podejmowanych form leczenia uzależniona jest od wielu czynników. Wśród najistotniejszych z nich wyróżnia się: wczesne rozpoznanie choroby, jej przebieg oraz sytuację rodzinną pacjenta. Okazuje się bowiem, że wysoki krytycyzm rodzicielski (ze szczególnym uwzględnieniem negatywnych komentarzy wypowiadanych przez matki) obniża szanse na powodzenie podejmowanych działań terapeutycznych. Autorzy licznych opracowań psychologicznych, jak również praktycy, podkreślają, że pozytywne efekty leczenia ściśle związane są z dobrymi relacjami rodzinnymi. W świetle tych doniesień, możemy uznać terapię rodzinną za ważną metodę leczenia zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży. Niestety, nie ma jeszcze wystarczającej liczby badań, które potwierdzałyby skuteczny wpływ terapii rodzinnej na leczenie zaburzeń odżywiania.
Podsumowanie
Zaburzenia odżywiania stanowią poważny problem w grupie dzieci i młodzieży. Specjaliści zwracają uwagę na fakt, iż każdego roku dotyczą one coraz większej grupy adolescentów, którzy na co dzień pozostają pod silnym wpływem mediów społecznościowych, kreujących obraz szczupłego i wysportowanego ciała. Leczenie zaburzeń odżywiania w przypadku dzieci i młodzieży stanowi spore wyzwanie. Przede wszystkim z uwagi na fakt, iż ich objawy są stosunkowo późno dostrzegane przez rodziców i opiekunów. Dodatkowo, młodzież doświadczająca zaburzeń odżywiania niejednokrotnie mierzy się z problemem stygmatyzacji wśród rówieśników, co wpływa bezpośrednio na pogorszenie ich kondycji psychofizycznej, a tym samym zaostrzenie objawów choroby. Dlatego też, niezwykle ważne jest, aby już od najmłodszych lat rozmawiać z dziećmi nie tylko na temat prawidłowych zasad odżywiania, ale także na temat akceptacji własnego ciała. Zarówno w przestrzeni publicznej, jak i na terenie szkół powinny mieć miejsce akcje profilaktyczne, dzięki którym uda się ograniczyć rozprzestrzenianie niniejszego zjawiska, które w obliczu wszechobecnych aplikacji, zdaje się przybierać na swojej sile.
Bibliografia
- Abraham S., Llevellyn Jones D.: Bulimia i anoreksja – zaburzenia odżywiania. Prószyński i S ka, Warszawa 2001;
- American Psychiatric Association: Treatment of patients with eating disorders, third edition. American Psychiatric Association. Am. J. Psychiatry 2006; 163 (supl.): 4-54;
- Bednarek J., Andrzejewska A. Społeczno-informacyjne uwarunkowania aktywności młodzieży w cyberprzestrzeni, [w:] M. Tanaś (red.), 2016, Nastolatki wobec Internetu, Warszawa: Wydawnictwo NASK;
- Burrows A, Cooper M. Possible risk factors in the development of eating disorders in overweight pre-adolescent girls. Inter J Obes 2002, 26(9): 1268-1273;
- Chwałczyńska A., Bembenek A.: Ocena świadomości młodszej dotycząca anoreksji młodzieży. Endo. Otył. Zab. Przem. Mat. 2010; 6: 118–123;
- Dyduch A., Grzywa A., Stygmatyzacja i czynniki ją warunkujące na przykładzie stygmatyzacji związanej z chorobą psychiczną, „Polski Merkuriusz Lekarski”, 2009; XXVI(153): 263;
- Józefik B., Iniewicz G., Ulasińska R.: Wzory przywiązania, samoocena i płeć psychologiczna w anoreksji i bulimii psychicznej. Psychiatr. Pol. 2010; 44: 665 676;
- Kozak A., Kozak G.: Rodzina jako środowisko powstawania i profilaktyki jadłowstrętu psychicznego (anorexia nervosa);
- Lask B., Bryant Waugh R. (red.): Anorexia and Related Eating Disorders in Childhood and Adolescence. Psychology Press Ltd, Hove, UK 2000;
- Lwow F., Dunajska K., Milewicz A., Występowanie czynników ryzyka jadłowstrętu psychicznego i bulimii u 18-letnich dziewcząt, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2007, t. 3;
- Oblacińska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowania żywieniowe i metody kontroli masy ciała u młodzieży 16-18-letniej w Polsce w kontekście postrzegania swojego wyglądu i masy ciała. Prob Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170;
- Polce-Lynch M, Myers BJ, Kliewer W, et al. Adolescent Self-Esteem and Gender: Exploring Relations to Sexual Harassment, Body Image, Media Influence, and Emotional Expression. J Youth Adolesc 2001, 30(2): 225-244;
- Rabe-Jabłońska J., Pawełczyk T., Żechowski C., Jarema M.: Standardy leczenia zaburzeń odżywiania. Psychiatr. Psychol. Klin. 2008; 8: 20-40;
- Radziwiłłowicz W., Reszka N.: Zachowania autodestruktywne u dziewcząt z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego. Psychiatria 2008; 5: 144 155;
- Sakowska I, Wojtyniak B. Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia. [w:] Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Wojtyniak B, Goryński P (red). NIZP-PZH, Warszawa 2008: 185-201;
- Steinberg L, Dahl R, Keating D, Kupfer DJ, Masten AS, Pine DS. The Study of Developmental Psychopathology in Adolescence: Integrating Affective Neuroscience with the Study of Context (draft manuscript, Aug. 2003). Handbook of Developmental Psychopathology. Wiley, NY 2004;
- Szmukler G.I., Dare C.: The Maudsley Hospital study of family therapy in anorexia and bulimia nervosa. W: Woodside D.B., Shekter Wolfson L. (red.): Family Approaches in Treatment of Eating Disorders. American Psychiatric Press, Waszyngton, Londyn: 1991: 70 83;
- Wojtyła A, Biliński P, Bojar I, Wojtyła C: Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów. Probl Hig Epidemiol 2011; 92(2): 343-350;
- Wojtyła-Buciora P, Marcinkowski JT: Sposób żywienia, zadowolenie z własnego wygląd i wyobrażenie o idealnej sylwetce młodzieży licealnej. Probl Hig Epidemiol 2010.