Rodzina w rozumieniu psychoterapii systemowej

Przedstawiciele nurtu systemowego przywiązują szczególną uwagę do znaczenia rodziny w życiu jednostki. Dlatego też starają się zrozumieć jej wpływ na wielu poziomach życia codziennego dorosłego człowieka. Samo pojęcie rodziny może być definiowane na różne sposoby. Próby jej opisu są podejmowane zarówno w perspektywie pedagogicznej, socjologicznej, jak i psychologicznej. Coraz częściej przyjmuje się jednak perspektywę indywidualną, która pozwala na ukazanie wpływu rodziny na osobiste przekonania oraz doświadczenia jednostki. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że ze względu na intensywne przemiany oraz wielowymiarowość życia rodzinnego we współczesności, ustalenie jednolitej definicji niniejszej grupy społecznej jest zadaniem, które może przysporzyć specjalistom licznych trudności. Psychoterapeuci z nurtu systemowego są zdania, że ustalenie takiej jednolitej definicji nie jest zadaniem koniecznym. Zwracają oni bowiem uwagę na indywidualne przekonania swoich klientów na temat definicji ich własnych rodzin. To właśnie te przekonania poddawane bowiem będą pracy psychoterapeutycznej.

W opracowaniach teoretycznych powstałych na kanwie założeń psychoterapii systemowej znajdziemy jednak liczne próby analizy rodziny, która traktowana jest jako system o określonej strukturze. Co ważne, strukturę każdego systemu rodzinnego tworzą jej członkowie, którzy stanowią indywidualności o unikalnych doświadczeniach oraz przekonaniach. Elementy struktury rodziny stanowią natomiast podsystemy, role, pozycje rodzinne, a także granice, które mogą posiadać zarówno charakter zewnętrzny, jak i wewnętrzny.

Granice zewnętrzne stanowią swoisty mur oddzielający rodzinę od innych systemów, z którymi mamy styczność w życiu społecznym (np. system pracowniczy, czy też szkolny). Natomiast granice wewnętrzne istnieją (jak sama nazwa wskazuje) wewnątrz rodziny i są stawiane pomiędzy poszczególnymi jej członkami. Za główną funkcję granic uznaje się ochronę systemu rodzinnego przed utratą unikalnej tożsamości. Specjaliści są zdania, że aby granice realnie spełniały swój cel, powinny odznaczać się elastycznością, a nawet przepuszczalnością. Wyjaśniają tym samym, że jeśli granice pozostają zbyt sztywne lub przez dłuższy czas pozostają rozmyte, to tracą zdolność do utrzymywania homeostazy. Co za tym idzie, mamy do czynienia ze skostniałym systemem, który nie jest w stanie dostosować się do przemian charakterystycznych dla cyklu życia rodziny, albo (za sprawą rozmytych granic) traci swoją tożsamość, co może sprzyjać jego rozpadowi.

Przedstawiciele nurtu systemowego zwracają także uwagę na funkcje poszczególnych podsystemów w życiu rodziny. Kryteria podziału tych podsystemów mogą być różne, na przykład ze względu na pełnione role, wiek, czy też płeć. Nie ma określonej liczby podsystemów. Może bowiem być ich tak wiele, jak liczba kryteriów podziału, jaką dana rodzina przyjmie. Najbardziej wyrazistym z podsystemów z pewnością jest podsystem rodzicielski, który w większości przypadków determinuje funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Warto jednak pamiętać, że podział na podsystemy ma charakter dynamiczny i zależy od aktualnych potrzeb oraz zasobów danej rodziny.

Ponadto, na szerokie spektrum systemu rodzinnego składają się także inne specyficzne elementy, które w mniejszy lub większy sposób oddziałują na funkcjonowanie jego członków. Specjaliści zwracają szczególną uwagę na takie aspekty, jak tradycje rodzinne, zobowiązania, tragiczne doświadczenia, czy też choroby poszczególnych członków rodziny.

Rodzina w obliczu kryzysów – perspektywa systemowa

Pojęcie kryzysu może rozumiane być na wiele różnych sposobów. W dalszej części tekstu omówione zostaną specyficzne w perspektywie systemowej kryzysy, z którymi mierzy się współczesna rodzina.

Rodzina jako system podlega zmianom w czasie. Jednocześnie, jej członkowie dążą do zachowania równowagi, która ułatwia adaptację do wymagań świata zewnętrznego. Teoretycy zwracają uwagę, że istnieje wiele sposobów podziału kryzysów rodziny, które wpływają na periodyzację cyklu życia. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że każda rodzina ma swój unikalny cykl i chociaż większość przechodzi przez typowe zmiany (kryzysy), to mogą one mieć także niepowtarzalny charakter. Zdaniem psychoterapeutów z nurtu systemowego, to czy oraz w jaki sposób dana rodzina poradzi sobie z naturalnymi kryzysami zależy od jakości kolejnych etapów życia rodzinnego, a także od jakości życia poszczególnych członków systemu. Podstawowy podział przedstawia dwuwymiarowość kryzysów rodzinnych. Wyróżnia tym samym możliwość wystąpienia kryzysów normatywnych – związanych m.in. z narodzinami kolejnego dziecka oraz kryzysów nienormatywnych, czyli takich, których wystąpienia nie byliśmy w stanie przewidzieć – przedwczesna utrata jednego z członków rodziny.

To jak rodzina poradzi sobie z tymi kryzysami zależy w znacznej mierze od jej właściwości, w tym między innymi jej zdolności do adaptacji w obliczu nowej sytuacji oraz od tego jaką stabilnością odznacza się jej struktura. W tym miejscu warto podkreślić, że zmiany zachodzące w rodzinie związane są z nieuchronnym procesem rozwoju autonomii oraz unikalnej tożsamości poszczególnych jej członków, co z kolei może wpływać na pojawienie się kolejnych zmian w funkcjonowaniu całego systemu.

Specjaliści zwracają uwagę także na inne oblicze kryzysu, z którym może mierzyć się współczesna rodzina. Oblicze to związane jest z rzeczywistością XXI wieku, która w znacznej mierze odpowiada za transformację tradycyjnego postrzegania rodziny. Okoliczności współczesnego świata przyzwyczaiły już nas do konieczności szybkiej adaptacji do intensywnych zmian obyczajowych, które niosą ze sobą wiele szans rozwoju, a niekiedy także wyzwań i zagrożeń.

Systemowa terapia rodzin – na czym polega?

Systemowa terapia rodzin polega na pomocy indywidualnej oraz / lub grupowej. Jej początków możemy dopatrywać się w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. To właśnie wtedy zaczęto dostrzegać istotną rolę środowiska rodzinnego w funkcjonowaniu poszczególnych pacjentów mierzących się z problemami z obszaru zdrowia psychicznego. Na samym początku, wątki te podejmowane były głównie przez przedstawicieli nurtu psychodynamicznego.

Niemniej jednak, badania dotyczące wpływu rodziny na przebieg schizofrenii – przeprowadzone przez Gregory’ego Beatsona (brytyjskiego antropologa kultury) – doprowadziły do zmiany kierunku dotychczasowego myślenia i postawiły milowy krok w rozwoju nowego nurtu psychoterapeutycznego. Co ciekawe, pierwsze koncepcje dotyczące systemowej terapii rodzin opierały się w głównej mierze na porównaniu funkcjonowania rodziny do systemu cybernetycznego. Głoszono wówczas, że w funkcjonowaniu całego systemu oraz poszczególnych jego członków szczególne znaczenie mają „wbudowane” procesy adaptacyjne, których celem jest zachowanie homeostazy środowiska rodzinnego.

Z biegiem lat oraz intensywnym rozwojem nurtu systemowego, akcent myślenia z mechanicznego pojmowania rodziny został przeniesiony na analizę jej wpływu. Obserwacjom poddawano, jaki wpływ na komunikację oraz relację członków rodziny wywierają przekonania oraz narracje jednostek należących do systemu. Współcześnie, w praktyce psychoterapeutycznej specjaliści korzystają z najnowszych koncepcji teoretycznych, jak również tych podstawowych, odnoszących się do zasad cybernetyki I oraz II rzędu.

Systemowa terapia rodzinna nie jest tradycyjną formą psychoterapii. Nie jest prowadzona indywidualnie (choć może być), a w powiększonym gronie (najbliższych członków rodziny). Współczesna forma opiera się na założeniu, że źródłem trudności w codziennym funkcjonowaniu jednostek najczęściej są nieprawidłowości we wzajemnych relacjach członków systemu rodzinnego.

Dlatego też, w kontekście terapeutycznym tak ważna jest analiza funkcjonalności systemu rodzinnego. Funkcjonalność ta obserwowana jest przede wszystkim na podstawie sposobów radzenia sobie na poszczególnych etapach życia rodzinnego, a także w obliczu niemożliwych do przewidzenia wydarzeń losowych oraz intensywnego stresu. Systemowa terapia rodzin nadaje szczególne znaczenie komunikacji i to właśnie w jej zakłóceniach upatruje się ważnych źródeł trudności wyrażanych przez poszczególnych członków systemu. Dodatkowo, psychoterapeuci systemowi swoją pracę opierają na najważniejszych założeniach konstruktywizmu społecznego. Koncentrują się zatem na znaczeniach, jakie nadawane są ważnym kwestiom przez poszczególnych członków rodziny. W trakcie procesu terapeutycznego, uwaga specjalisty skupia się również na relacjach łączących poszczególnych członków, a także na interakcjach, które mają miejsce w czasie sesji.

Podczas terapii rodzinnej, psychoterapeuta może podejmować interwencje. Polegają one głównie na wprowadzaniu informacji, dzięki którym członkowie rodziny są wstanie uzyskać nową perspektywę dotyczącego ich problemu, co ułatwia jego efektywne rozwiązanie.

Systemowa terapia rodzin – kiedy warto z niej skorzystać?

Z systemowej terapii rodzin można korzystać w wielu przypadkach. Przedmiotem pracy w gabinecie specjalisty mogą być różnorodne problemy indywidualne poszczególnych członków rodziny, a także problemy relacyjne. Psychoterapeuci wyróżniają wiele niezależnych powodów, które mogą predysponować rodzinę do zaangażowania w proces terapeutyczny. Są to między innymi:

• Choroby członków rodzinny;
• Rozpad relacji małżeńskiej rodziców;
• Zmiana miejsca zamieszkania;
• Pojawienie się nowego członka rodziny;
• Opuszczenie domu rodzinnego przez jednego z członków systemu.

W procesie terapeutycznym mogą podejmowane być również trudności stanowiące następstwo kryzysów normatywnych, które mimo, iż są naturalne, mogą wymagać wsparcia specjalistycznego, jeśli przewyższają zdolności adaptacyjne poszczególnych członków rodziny.

W tym miejscu warto podkreślić, że istnieją sytuacje, w których systemowa terapia rodzin jest niewystarczająca. Wówczas, specjalista może zalecić podjęcie alternatywnej formy leczenia. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy u jednego z członków rodziny rozpoznana zostanie depresja, uzależnienie lub zaburzenie psychotyczne.

Cel systemowej terapii rodzin

Cel systemowej terapii rodzin w znacznej mierze dostosowywany jest do potrzeb rodziny, która zgłasza się do gabinetu specjalisty. Może on być różnorodnie definiowany i – co najważniejsze – powinien uwzględniać doświadczenia oraz możliwości klientów. Czasem, ze względu na wielość problemów, z którymi zgłasza się rodzina, niemożliwe staje się ustalenie jednego, konkretnego celu terapeutycznego. Wówczas, podejmuje się działania multidyscyplinarne, które mają zmierzać do poprawy funkcjonowania systemu rodzinnego oraz poszczególnych jej członków. W tym miejscu warto podkreślić, że systemowa terapia rodzin – w porównaniu do innych kierunków psychoterapeutycznych – jest bardzo mocno zorientowana na cel.

Skuteczność systemowej terapii rodzin

Skuteczność systemowej terapii rodzin jest trudna do jednoznacznego oszacowania. Jej efektywność zależy bowiem od problemu, z jakim zgłasza się rodzina, od kondycji systemu rodzinnego, a także od tego, czy poszczególni członkowie rodziny podejmują równolegle inne formy terapii / psychoterapii. Dotyczy to przede wszystkim przypadków, w których członkowie rodziny zmagają się z zaburzeniami zdrowia psychicznego, w tym z zaburzeniami lękowymi, czy też zaburzeniami odżywiania. Wówczas, na wyższą skuteczność podejmowanej terapii rodzinnej wpływa jednoczesna realizacja indywidualnych form pomocy specjalistycznej. Niemniej jednak, w większości przypadków, kiedy rodzina zgłasza się na terapię, taka forma wsparcia może okazać się bardzo pomocna. Szczególnie w sytuacji choroby jednego z członków rodziny. Tak jak w przypadku zaburzeń odżywiania, które dotyczą nie tylko jednostki, ale realnie wpływają na funkcjonowanie pozostałych członków systemu i odwrotnie – często zdarza się, że system rodzinny odpowiada za podtrzymywanie objawów zaburzenia.

Współcześnie zatem stwierdza się, że systemowa terapia rodzin stanowi wartościową formę wsparcia. Niemniej jednak, czasem jest niewystarczająca. Wiele badań empirycznych potwierdza jej skuteczność i zwraca uwagę, że najlepsze efekty przynosi terapia krótkoterminowa, w którą w porównywalnym stopniu zaangażowani są wszyscy członkowie najbliższej rodziny.

Terapia systemowa a terapia rodzinna

Terapia rodzinna często utożsamiana jest z terapią systemową. Dlatego też, tak ważne jest doprecyzowanie tych dwóch form wsparcia psychicznego. Warto bowiem wiedzieć, że nie każda terapia rodzinna jest terapią systemową. Ponadto, nie każda terapia prowadzona w nurcie systemowym, jest terapią rodzinną. Może bowiem prowadzona być indywidualnie. Istotne jest zatem podkreślenie, że systemowa terapia rodzin opiera się na ogólnej teorii systemów, na kanwie której wypracowane zostało systemowe rozumienie rodziny, wykorzystywane w pracy terapeutycznej w niniejszym nurcie. Ta teoria systemów odnosi się przede wszystkim do relacji wewnątrzrodzinnych, a także wynikających z nich następstw, które są postrzegane za pośrednictwem konstruktywizmu społecznego. To właśnie odróżnia systemową terapię rodzin o innych kierunków terapeutycznych.

Ponadto, w systemowej terapii rodzin przyjmuje się założenie, że rodzina to system, który posiada naturalną zdolność do samoregulacji i dąży do utrzymania homeostazy. Dodatkowo, system ten posiada własne wzorce oraz mechanizmy komunikacji. Natomiast każde działanie podejmowane przez poszczególnych jego członków traktowane jest jako swoista forma komunikatu. Zdarza się, że komunikaty te są nieprawidłowo wysyłane lub odbierane przez poszczególnych członków rodziny, co staje się przyczyną trudności i obniża ogólny poziom satysfakcji z życia rodzinnego. Dlatego też, tak ważne jest wypracowanie prawidłowych wzorców komunikacji pod okiem doświadczonego specjalisty – w tym przypadku psychoterapeuty będącego przedstawicielem nurtu systemowego.

Podsumowanie

Jedno z podstawowych założeń terapii rodzin podkreśla, że występowanie problemów zdrowia psychicznego u jednego z członków rodziny nie powinno być wyjaśniane wyłącznie w kategoriach zburzonych procesów intrapsychicznych – stanowią one bowiem wyraz dysfunkcjonalności systemu rodzinnego. Dlatego też, w niektórych przypadkach tak ważne staje się uzupełnienie psychoterapii indywidualnej o oddziaływania rodzinne. Dzięki prowadzonej psychoterapii, możliwe staje się odkrycie zakłóceń w komunikacji predysponujących do rozwoju lub podtrzymywania objawów zaburzenia, co istotnie może wpłynąć nie tylko na skuteczność podejmowanego leczenia, ale przede wszystkim podnieść komfort codziennego funkcjonowania wszystkich członków najbliższej rodziny.

Bibliografia

1. Bajkowski, T. (2018). U źródeł tożsamości rodzinnej. System rodzinny w percepcji młodzieży akademickiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar;
2. Barbaro, de B. (red.). (1999). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
3. Deissler, k. (1998). Terapia systemowa jako dialog. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
4. Drożdżewicz, L. (1999). Ogólna teoria systemów. W: B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny (s. 9–18). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
5. Goldenberg, H., Goldenberg, I. (2006). Terapia rodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
6. Józefik, B. (2003). Rozwój myślenia systemowego a terapia rodzin. W: L. Górniak, B. Józefik (red.), Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin. Od metafory cybernetycznej do dialogu i narracji (s. 19-31). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
7. Józefik, B., (2003). Terapia jako proces współtworzenia nowych znaczeń i opowieści. Idee i praktyki narracyjne. W: L. Górniak, B. Józefik (red.), Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin: od metafory cybernetycznej do dialogu i narracji (ss. 119–134). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
8. Józefik, B. (2003). Założenia podejścia strategicznego a zmiana paradygmatu w terapii rodzin. W: L. Górniak, B. Józefik (red.), Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin: od metafory cybernetycznej do dialogu i narracji (ss. 99–118). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
9. Kawula, S. (2009). Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza. W: S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki (s. 47-81). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek;
10. Kozdrowicz, E., (2010). Więź z rodzicami jako czynnik ochronny w profilaktyce. W: E. Bielecka (red.), Zagrożona młodość: innowacyjne formy interwencji społecznej (ss. 34–35). Warszawa: Wydawnictwo Pedagogium Wyższej Szkoły Pedagogiki Resocjalizacyjnej;
11. Liberska, H. (2017). Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie. W: I. JANICKA, H. LIBERSKA (red.) Psychologia rodziny (s. 221-240). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
12. Ludewig K., (1995). Terapia systemowa. Podstawy teoretyczne i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk;
13. Ostoja-Zawadzka, K. (1999). Cykl życia rodzinnego. W: B. De Barbaro (red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 
14. Piertas, T. (2014). Współczesne nurty w terapii rodzin. W: I. Janicka, H. Liberska (red.). Psychologia rodziny (s. 528-536). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
15. Simon, R. (2001). W cztery oczy: rozmowy z twórcami terapii rodzin. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
16. Skrzypińska, K. (2010). Relacje rodzinne a dobrostan psychiczny w perspektywie rozwojowej. W: T. Rostowska, A. Jarmołowska (red.), Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego. Warszawa: Difin;
17. Strelau J., red. (2000), Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk;
18. Street, E. (2013). Terapia rodzinna i systemowa. W: C. Feltham, I. Horton (red.), Psychoterapia i poradnictwo. T. 2 (s. 333-340). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
19. Świętochowski, W. (2017). Rodzina w ujęciu systemowym. W: I. Janicka, H. Liberska (red.) Psychologia rodziny (s. 21-45). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
20. Tucholska, S., Tucholska, K. (2008). Psychologia potrzeb dziecka, czyli: co dziecku trzeba do szczęścia? W: E. Sowińska, E. Szczurko, T. Guz, P. Marzec (red.), Dziecko: studium interdyscyplinarne (ss. 395–400). Lublin: Wydawnictwo KUL.