Terapia poznawczo-behawioralna dla dzieci i młodzieży – najważniejsze informacje

Terapia poznawczo-behawioralna przeznaczona jest zarówno dla osób dorosłych, jak i dzieci oraz adolescentów. Podstawowym założeniem niniejszego podejścia jest dostrzeganie ścisłego związku pomiędzy prezentowanym sposobem myślenia jednostki (o sobie samym, otaczającym świecie oraz innych członkach społeczeństwa), a przeżyciami wewnętrznymi i zachowaniami. Dlatego też, w ramach nurtu poznawczo-behawioralnego przyjmuje się, że negatywne treści poznawcze (związane z myśleniem) wywierają niekorzystny wpływ na nastrój oraz niewłaściwe zachowanie prezentowane przez dziecko. Celem pracy psychoterapeutycznej jest zatem identyfikacja negatywnych treści poznawczych oraz ich modyfikacja, co przekłada się na zmianę zachowania. W tym miejscu warto zaznaczyć, że psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych opiera się na tych samych założeniach teoretycznych.

Niemniej jednak specjaliści zwracają uwagę, że w prowadzeniu procesu psychoterapeutycznego dostrzega się istotne różnice. Są one przede wszystkim odpowiedzią na zmiany związane z poziomem rozwoju poznawczego, który w czasie procesu terapii (wraz z dorastaniem pacjenta) również podlega przemianom.

Podczas spotkań terapeutycznych, dziecko w wieku wczesnoszkolnym potrzebuje wsparcia ważnej osoby dorosłej (najczęściej rodzica), z którym może uczyć się, a następnie wspólnie ćwiczyć nowe umiejętności. Specjaliści zwracają uwagę, że praca z najmłodszymi pacjentami często wymaga od nich większego zaangażowania w dodatkowe działania, takie jak wspólne rysowanie, tworzenie historyjek, czy nawet wymyślanie i realizowanie gier dostosowanych do wieku malucha. W przypadku pacjenta powyżej 11 lat wciąż możemy dostrzec cechy myślenia konkretnego. Dlatego też najlepszą formą nabywania nowej wiedzy i umiejętności jest doświadczanie – samodzielnie lub przy udziale ważnego dorosłego. U czternastoletniego pacjenta pojawiają się już cechy myślenia abstrakcyjnego. Niemniej jednak wciąż nie jest to myślenie autonomiczne. Chociaż w takim wieku część dzieci chce, aby kolejne wizyty realizowane były bez udziałów rodziców, ważne jest, aby psychoterapeuta pozostawał z nimi w systematycznym kontakcie.

Największe zmiany w zakresie prowadzenia psychoterapii poznawczo-behawioralnej dzieci i młodzieży dostrzega się u pacjentów w wieku 16-17 lat. Wykazują już oni zdolność do krytycznego myślenia, podkreślają swoją autonomię i chcą samodzielnie uczestniczyć w procesie terapeutycznym. Często istotne jest dla nich branie udziału w wyznaczaniu celów terapeutycznych i określanie przyczyn doświadczanych objawów.

Od kiedy psychoterapia poznawczo-behawioralna dla dzieci i młodzieży?

Zgodnie z zaleceniami, klasyczna forma terapii poznawczo-behawioralnej może prowadzona być u dzieci od 12 roku życia, a w uproszczonej formie nawet od 6 roku życia. Psychoterapia jest formą leczenia przeznaczoną głównie dla osób dorosłych. Niemniej jednak, na terenie naszego kraju mamy coraz częściej dostęp do specjalistów poznawczo-behawioralnych, którzy rozwijają swoje umiejętności w kierunku pracy psychoterapeutycznej z młodszymi pacjentami.

Ważną informację stanowi fakt, że decyzję o rozpoczęciu procesu psychoterapii w nurcie poznawczo-behawioralnym, w przypadku dzieci poniżej 16 roku życia, podejmują rodzice lub opiekunowie. Natomiast w przypadku dzieci powyżej 16 roku życia, taka decyzja należy zarówno do rodzica / opiekuna, jak i nastolatka uczestniczącego w terapii. Prowadzenie psychoterapii poznawczo-behawioralnej w przypadku najmłodszych pacjentów nie jest łatwym zadaniem. Terapeuta nie może zapominać o uwzględnianiu specyfiki danego okresu rozwojowego w planowaniu swoich działań. Ponadto czynnikiem, który może stanowić spore wyzwanie jest fakt, że to nie samo dziecko, a najczęściej jego rodzic / opiekun decyduje o tym, aby dziecko podjęło leczenie. Natomiast samo dziecko / nastolatek często podchodzi do takiej formy wsparcia z dystansem. Co więcej, w wielu przypadkach nie umiejscawia ono źródła swoich problemów w sobie, a raczej w najbliższym otoczeniu, czy też grupie rówieśniczej.

W związku z tym niezwykle ważne jest budowanie szczerej, opartej na zaufaniu, a także poczuciu bezpieczeństwa relacji terapeutycznej z młodym pacjentem oraz jego rodzicami / opiekunami. Ta relacja jest niezbędnym narzędziem do wzbudzenia motywacji do podejmowania leczenia. Motywacja ta zwykle pojawia się po kilku sesjach terapeutycznych.

Terapia poznawczo-behawioralna w przebiegu depresji u dzieci i młodzieży

Terapia poznawczo-behawioralna (obok terapii zorientowanej na relację, np. prowadzonej w nurcie psychodynamicznym) uznawana jest za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia depresji w wieku rozwojowym. Specjaliści zwracają jednak uwagę, że najlepsze efekty daje w połączeniu z odpowiednio dostosowaną farmakoterapią.

Zanim przejdziemy do opisu założeń teoretycznych oraz zasad współpracy terapeutycznej w modelu poznawczo-behawioralnym, pragniemy przedstawić garść najważniejszych informacji na temat przebiegu depresji u dzieci i młodzieży. Dane statystyczne nie pozostawiają bowiem złudzeń.

Współcześnie szacuje się, że problem depresji może dotyczyć od 2% do nawet 5% populacji dzieci i młodzieży. Co więcej, ryzyko rozwoju objawów zaburzeń afektywnych zwiększa się wraz z wiekiem dziecka. Wskaźnik zachorowań u dzieci poniżej 12 roku życia wynosi od 2% do 3%. Natomiast w przypadku dzieci powyżej 12 roku życia, wskaźnik ten oscyluje już wokół 6-8%.

Terapia poznawczo-behawioralna – objawy depresji u dzieci i młodzieży

Chociaż rozpoznanie depresji u dzieci i młodzieży stawia się w oparciu o ogólne kryteria zawarte w systemie klasyfikacji, warto wiedzieć, że istnieje co najmniej kilka cech, które różnicują przebieg niniejszego zaburzenia u dzieci i młodzieży.

Za najbardziej charakterystyczny objaw depresji dziecięcej uznaje się drażliwość (mogącą przyjmować także cechy złości i wrogości). To właśnie ona zastępuje „depresyjny nastrój” – szczególnie w przypadku najmłodszych dzieci. Niemniej jednak jeśli u dziecka pojawia się „nastrój depresyjny” to u najmłodszych nie znajduje on wyrazu w wypowiedziach, a raczej w przygnębieniu, które możemy dostrzec, patrząc na wyraz twarzy malucha, a także na jego postawę ciała. W przypadku adolescentów obniżony nastrój częściej znajduje odzwierciedlenie w wypowiedziach. Zdecydowana większość z nich mówi o doświadczaniu przewlekłego smutku, a także o poczuciu wewnętrznej pustki. U adolescentów (podobnie jak w przypadku dorosłych) obserwowane jest także spowolnienie napędu, a nawet zahamowanie psychoruchowe. W przypadku najmłodszych dzieci, w przebiegu depresji częściej mamy do czynienia z pobudzeniem oraz wzmożoną aktywnością, co może kierować rodziców, a nawet specjalistów w stronę diagnozy innych zaburzeń. Objawem depresji, który równie często pojawia się w przypadku adolescentów i młodszych dzieci jest pogorszenie się kondycji fizycznej. Pacjenci bardzo często skarżą się na bóle głowy, brzucha, a nawet mięśni. W takiej sytuacji, na etapie diagnozy konieczne jest wykluczenie somatycznych przyczyn zgłaszanych przez dzieci objawów.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że w przebiegu depresji u dzieci i młodzieży, rzadziej niż u osób dorosłych, pojawia się anhedonia. Niemniej jednak młodzi pacjenci mogą przejawiać utratę radości i zainteresowania dotychczasowymi pasjami, a nawet ograniczać kontakty z rówieśnikami – uczestniczenie we wspólnych spotkaniach / zabawach nie sprawia już im tyle radości.

Ważną informację stanowi fakt, że pojawienie się depresji u dzieci i młodzieży niejednokrotnie związane jest z myślami samobójczymi. Najmłodsze dzieci bardzo rzadko podejmują realne działania w tym kierunku. Natomiast w przypadku nastolatków, śmierć samobójcza uznawana jest za trzecią w kolejności przyczynę zgonów. To obrazuje, jak ważne jest zapewnienie młodym pacjentom odpowiedniego leczenia.

Poznawczo-behawioralne teorie wyjaśniające rozwój depresji u dzieci i młodzieży

Psychoterapeuci zwracają uwagę przede wszystkim na Poznawczy Model Depresji opracowany przez Aarona Becka (amerykańskiego psychiatrę) w 1967 roku. Model ten określa trzy podstawowe czynniki w rozwoju depresji zarówno u osób dorosłych, jak i u dzieci i młodzieży. Zgodnie z niniejszą teorią, za czynniki warunkujące rozwój objawów depresji uznaje się negatywne (depresjogenne) schematy poznawcze, które znajdują wyraz w tak zwanej Triadzie Depresyjnej, a zatem negatywnych myślach / przekonaniach o sobie, otaczającej rzeczywistości, a także przyszłości.

Praca z młodymi pacjentami w nurcie poznawczo-behawioralnym

Korzystając z modelu Aarona Becka, terapeuci z nurtu poznawczo-behawioralnego – poprzez pracę dostosowaną do możliwości młodego pacjenta – uczą go identyfikowania, weryfikowania, a także zmiany negatywnych przekonań. Podczas takiej pracy, bardzo ważne jest trafne przełożenie abstrakcyjnych pojęć na proste i konkretne przykłady / metafory, które bez trudu jest w stanie zrozumieć dziecko. Ponadto terapeuci dostrzegają, że w przypadku nastoletnich pacjentów można korzystać z pracy terapeutycznej opartej na teorii samoregulacji opracowanej przez Ruth Kanfer (amerykańską psycholog). Model takiej pracy zakłada występowanie u pacjentów z depresją deficytów w obrębie samoregulacji, a przez to: samoobserwacji, samooceny oraz samowzmocnienia. To z kolei sprzyja podtrzymywaniu objawów depresji.

Deficyty te znajdują wyraz u dzieci oraz nastolatków w następujących tendencjach:

• Koncentracja na negatywnych zdarzeniach, przy jednoczesnym pomijaniu zdarzeń pozytywnych;
• Koncentracja na natychmiastowych skutkach swojego zachowania, przy jednoczesnym pomijaniu efektów, które następują później. Na przykład, w sytuacji pisania pracy klasowej, gdy dziecko nie odpowiedziało na jedno z pytań, jest przekonane, że dostanie negatywną ocenę, co istotnie wpływa na jego nastrój;
• Zawyżanie kryteriów oceny wobec własnych działań;
• Przypisywanie, a nawet doszukiwanie się negatywnych cech podczas analizy przyczyn zdarzeń, które miały miejsce;
• Nieumiejętność wzmacniania własnej motywacji, przy jednoczesnej skłonności do karania popełnianych błędów.

W związku z tym praca w gabinecie wymaga weryfikacji, a następnie zmiany tych tendencji w celu poprawy samopoczucia pacjenta, a także profilaktyki nawrotów.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna w przebiegu zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży

Terapia poznawczo-behawioralna jest powszechnie diagnozowana w terapii zaburzeń lękowych u młodych pacjentów. Liczne badania potwierdzają również jej skuteczność w tym zakresie. Zanim jednak przejdziemy do opisu teorii wyjaśniających proces powstawania zaburzeń w ujęciu poznawczo-behawioralnym, pragniemy przekazać część najważniejszych informacji na temat samego zjawiska.

Zaburzenia lękowe uznawane są za najczęściej rozpoznawane zaburzenia psychiczne w grupie dzieci i młodzieży. Współczesne analizy wskazują, że problem ten może dotyczyć od 5% do nawet 20% dzieci. Specjaliści są zdania, że znaczna część młodych pacjentów pozostaje niezdiagnozowana. Ważną informację stanowi również fakt, że lęk często współwystępuje u dzieci z innymi zaburzeniami, na przykład depresją. Współczesne badania zwracają uwagę, że niepodejmowanie leczenia zaburzeń lękowych w okresie dzieciństwa oraz adolescencji może stanowić przyczynę istotnych zaburzeń psychicznych, oraz zaburzeń funkcjonowania w okresie dorosłości.

Terapia poznawczo-behawioralna – objawy i diagnoza zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży

Diagnoza zaburzeń lękowych w przebiegu terapii poznawczo-behawioralnej może przysparzać specjalistom pewnych trudności. Związane jest to przede wszystkim z niezakończonym procesem kształtowania się osobowości młodego pacjenta, a także z jego labilnością emocjonalną. W procesie diagnozy ważne jest także uwzględnienie lęku jako prawidłowego zjawiska rozwojowego i rozróżnienie go ze zjawiskiem lęku patologicznego. Psychoterapeuci poznawczo-behawioralni opisują dzieci z rozpoznaniem lęku uogólnionego jako odczuwające nadmierny lęk, który nie jest powiązany z żadną konkretną sytuacją i który utrzymuje się powyżej 6 miesięcy, towarzyszy dziecku przez większość dnia i jest bardzo trudny do opanowania.

Dodatkowo specjaliści zwracają uwagę na aspekt fizjologiczny lęku u dzieci. U pacjentów obserwowane są:

• Nadmierne pocenie się całego ciała oraz / lub nadmierne pocenie się dłoni;
• Wyraźne napięcie mięśni;
• Przyspieszenie czynności serca, któremu często towarzyszy skrócenie i spłycenie oddechu;
• Silne bóle głowy;
• Bóle brzucha, które opisywane są jako uczucie ściśniętego żołądka.

Ponadto, zaburzenia lękowe stanowią częstą przyczynę problemów ze snem u dzieci poniżej 12 roku życia, a w przypadku starszych dzieci związane są z przewlekłym poczuciem zmęczenia, a także z zaburzeniami apetytu. W kontekście zachowania, psychoterapeuci poznawczo-behawioralni dostrzegają u swoich pacjentów trudności ze znalezieniem sobie miejsca. To związane jest ze stale odczuwanym niepokojem, który obecny jest także w trakcie prowadzonej terapii. Za cechę charakterystyczną dla dzieci mierzących się z objawami lęku uogólnionego uznaje się tendencję do wyznaczania sobie perfekcyjnych standardów wykonywania zadań (związanych np. z obowiązkami szkolnymi).

U dzieci młodszych, lęk najczęściej związany jest z obawą przed rozstaniem z rodzicem, czy też utratą bliskiej osoby / zwierzęcia / zabawki. Ponadto, dzieci w wieku szkolnym przejawiają lęk przed wypowiadaniem się na lekcjach, czy też negatywną oceną. U starszych dzieci (około 14 roku życia) lęk skoncentrowany jest raczej wokół społecznej sfery życia i dotyczy między innymi akceptacji rówieśniczej, wyglądu fizycznego i akceptacji własnego ciała, a także planów związanych z przyszłością.

Psychoterapeuci zwracają uwagę, że starsze dzieci mogą próbować ukrywać swój lęk nawet przed rodzicami. Związane jest to między innymi z doświadczaniem przez nich dysonansu poznawczego. Podczas spotkań psychoterapeutycznych zdradzają, że z jednej strony obawiają się, że doświadczany lęk doprowadzi ich do utraty zdrowia psychicznego i boją się „zwariowania”, a z drugiej strony zdają sobie sprawę z tego, że w większości przypadków odczuwany przez nich lęk jest niewspółmierny do zagrożenia. Dostrzegają to szczególnie wtedy, gdy porównują swoje reakcje do rówieśników.

Teorie poznawczo-behawioralne wyjaśniające rozwój zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży

Zdaniem przedstawicieli nurtu poznawczo-behawioralnego, u podstaw zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży leżą zniekształcenia poznawcze, wśród których najczęściej występują:

• Tendencja do wyolbrzymiania, szczególnie negatywnych aspektów doświadczanych zdarzeń;
• Tendencja do uogólniania, która może znajdować wyraz w takich stwierdzeniach jak: „Nic mi nigdy nie wychodzi”; „Zawsze jestem najgorszy / najgorsza”;
• Tendencja do przewidywania klęski, która może znaleźć wyraz w wyrażeniu: „Jeśli nie udało mi się rozwiązać tego zadania, to z pewnością nie zaliczę tej pracy klasowej”;
• Tendencja do przejawiania selektywnej uwagi, a zatem koncentrowania się na takich aspektach sytuacji / otoczenia, które mogą wskazywać na potencjalne niebezpieczeństwo.

Specjaliści zwracają również uwagę, że z biegiem lat dzieci oraz młodzież zmagająca się z objawami lęku może wykazywać coraz większą trudność w zaprzestaniu zamartwiania się. Wynika to przede wszystkim z faktu, że doszło u nich do wykształcenia „pozytywnego” przekonania na temat zamartwiania się. Osoby z diagnozą lęku uogólnionego mogą być przekonane, że zamartwianie się w pewien sposób pomaga w rozwiązywaniu problemów życiowych, a także zapobiega negatywnym zdarzeniom. Wówczas, myślenie może przebiegać w następujący sposób: „Jeśli będę myślał o najgorszym co może się zdarzyć, to nic nie będzie w stanie mnie zaskoczyć”; „Im więcej będę się martwił i przewidywał najgorsze scenariusze, tym mniejsze ryzyko, że faktycznie mnie to spotka”. Taki sposób myślenia i ciągłe analizowanie najczarniejszych scenariuszy jest męczące nie tylko dla dziecka zmagającego się z lękiem, ale także dla jego najbliższego otoczenia.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że lęk jest naturalną właściwością człowieka i ważnym czynnikiem rozwoju, ponieważ wspomaga prawidłowy sposób adaptacji. Niemniej jednak, w sytuacji, w której dziecko przeżywa nadmierny lęk w konkretnych, obiektywnie bezpiecznych sytuacjach i przejawia skłonność do tworzenia najczarniejszych scenariuszy przyszłych wydarzeń, wówczas możemy mówić o występowaniu zaburzenia.

Postępowanie terapeutyczne w przebiegu zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży

Jeszcze na etapie planowania postępowania terapeutycznego w nurcie poznawczo-behawioralnym, najważniejszym krokiem jest diagnoza i próba oceny stopnia zaburzeń lękowych, a także uwzględnienie wszelkich możliwych chorób współistniejących, które będą miały wpływ na proces psychoterapeutyczny. Każde kolejne działania powinny dostosowane być do możliwości, wieku, a także indywidualnych potrzeb pacjenta. W przypadku młodszych dzieci wykorzystywane są protokoły, których skuteczność potwierdzona jest licznymi badaniami. W przypadku młodzieży, w wielu przypadkach wykorzystuje się protokoły dla osób dorosłych, które następnie modyfikowane i dostosowywane są do indywidualnych potrzeb pacjenta.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że głównym celem stosowania terapii poznawczo-behawioralnej u dzieci i młodzieży mierzących się z lękiem jest usprawnienie regulacji emocji. Ponadto, na terapię składa się psychoedukacja, stosowanie metod behawioralnych (np. ekspozycji na bodziec wywołujący lęk), nauka technik relaksacji, a także trening nastawiany na rozwój umiejętności rozwiązywania problemów.

Ważną informację stanowi fakt, że w świetle danych pochodzących z literatury przedmiotu, to właśnie psychoterapia poznawczo-behawioralna powinna być jednym z pierwszych wyborów terapeutycznych w przebiegu zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Największą skuteczność odnosi w połączeniu z farmakoterapią, która powinna prowadzona być pod okiem doświadczonego psychiatry dziecięcego.

Terapia poznawczo-behawioralna a objawy obsesyjno-kompulsyjne u dziecka

Zgodnie z danymi pochodzącymi z literatury przedmiotu, jedną z najskuteczniejszych metod leczenia OCD (zespołu obsesyjno-kompulsyjnego) u dzieci i młodzieży jest terapia prowadzona w nurcie poznawczo-behawioralnym. Objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych u części pacjentów pojawiają się już w okresie dzieciństwa. Dane szacunkowe wskazują, że współcześnie może zmagać się z nimi blisko 0,5% dzieci i młodzieży na całym świecie. Zanim przejdziemy do opisu metod terapeutycznych w duchu poznawczo-behawioralnym, pragniemy w kilku zdaniach wyjaśnić, na czym polegają zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u dzieci i młodzieży.

• Obsesje (myśli natrętne) to nic innego jak uporczywe, mimowolne i nawracające myśli, idee lub wyobrażenia, które w istotny sposób utrudniają codzienne funkcjonowanie, a nawet budzą lęk.
• Kompulsje (czynności natrętne) to powtarzające się mimowolne formy zachowania lub tak zwane czynności psychiczne, które realizowane są w sposób stereotypowy i stanowią swoistą odpowiedź na myśl natrętną. Odpowiedź ta podejmowana jest w celu zredukowania napięcia / lęku, który pojawia się na skutek obsesji (myśli natrętnej).

Specjaliści zwracają uwagę, że w przebiegu zespołu obsesyjno-kompulsyjnego u dzieci i młodzieży, w większości przypadków mamy do czynienia zarówno z myślami, jak i czynnościami natrętnymi. Niemniej jednak możemy spotkać się również z takim przebiegiem choroby, podczas którego będziemy mieli do czynienia tylko z jedną z tych grup objawów.

Terapia poznawczo-behawioralna – skuteczna metoda leczenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych u dzieci i młodzieży

Skuteczność protokołu psychoterapii poznawczo-behawioralnej w przebiegu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych u dzieci i młodzieży potwierdziło wiele badań naukowych. Wśród najczęściej stosowanych metod wyróżnia się E/PR – ekspozycję i powstrzymywanie reakcji. Niemniej jednak jest to tylko jedno z działań podejmowanych w trakcie procesu terapeutycznego.

Specjaliści pracujący z młodymi pacjentami, a także dane uzyskane podczas badań naukowych wskazują, że z jednej strony pojawiające się w przebiegu zaburzenia kompulsje są dla dzieci i młodzieży niezwykle stresujące i obciążające, ale z drugiej strony często znajdują one uzasadnienie, a co więcej wpisują się w ich rodzinne oraz szkolne funkcjonowanie – co sprawia, że zaburzenie staje się istotnym elementem funkcjonowania najbliższego otoczenia. Z uwagi na powyższą obserwację, nie zaleca się prowadzenia terapii poznawczo-behawioralnej OCD (zespołu obsesyjno-kompulsyjnego) u dzieci i młodzieży w oderwaniu od środowiska rodzinnego. Zdaniem psychoterapeutów, to właśnie niektóre z czynników rodzinnych mogą wpływać na ujawnienie oraz / lub podtrzymywanie myśli i zachowań natrętnych.

Podążając za niniejszą ideą, niezwykle istotnym czynnikiem terapii poznawczo-behawioralnej jest psychoedukacja pacjenta oraz członków jego najbliższej rodziny. Zdarza się bowiem, że część rodziców nie jest w stanie w pełni zrozumieć tego, z czym zmaga się ich dziecko, a zachowania natrętne traktują raczej jako przyzwyczajenie, czy też fanaberię.

W takiej sytuacji, terapeuci w pracy z młodymi pacjentami oraz ich rodzicami / opiekunami dążą do przedstawienia zaburzenia jako „wroga”, którego należy wspólnie pokonać. Dzięki temu możliwe jest zbudowanie poczucia, że zarówno rodzice / opiekunowie, jak i dziecko „grają w tej samej drużynie” i dążą do tego samego celu. Istotne jest również uświadomienie pacjentowi oraz jego najbliższym, że objawy zaburzenia nie są częścią osobowości, a jedynie objawami chwilowego zaburzenia, które należy zwalczyć. W sytuacji, w której dziecko jest zdolne do oddzielenia siebie od objawów choroby, łatwej jest podjąć walkę z konkretnymi symptomami. Dodatkowo, dzięki psychoedukacji łatwiej jest wpłynąć na motywację młodego pacjenta oraz jego rodziców / opiekunów.

Dzięki systematycznej psychoterapii pacjent uzyskuje narzędzia do walki z zaburzeniem. Wykształca w sobie poczucie, że jeśli jest w stanie powstrzymać reakcję na natrętną myśl, to jest również w stanie uzyskać „władzę” nad objawami choroby, a tym samym ją pokonać.

Zalety terapii poznawczo-behawioralnej w kontekście zaburzeń u dzieci i młodzieży

Psychoterapia poznawczo-behawioralna cieszy się dużym uznaniem w gronie ekspertów z dziedziny zdrowia psychicznego. Wywodzi się ona z jednej z trzech głównych szkół psychoterapeutycznych, których skuteczność leczenia została potwierdzona badaniami naukowymi.

Ponadto protokół psychoterapii poznawczo-behawioralnej wyróżnia się:

• Stosowaniem dokładnych modeli poznawczych poszczególnych zaburzeń występujących u dzieci i młodzieży, a także analizą behawioralnych czynników, które składają się na podtrzymywanie objawów zaburzenia;
• Możliwością prowadzenia rzetelnych badań nad podejmowaną formą pracy terapeutycznej, co wpływa na nieustanną optymalizację procedur stosowanych w protokole poznawczo-behawioralnym;
• Uporządkowaną i klarowną strukturą całego procesu terapeutycznego, a także pojedynczych sesji. Już od pierwszych spotkań, psychoterapeuta wraz ze swoim pacjentem ustala cele podejmowanego leczenia, co w łatwy sposób umożliwia kontrolę postępów;
• Wysoką skutecznością w leczeniu licznych zaburzeń, w tym depresji oraz zaburzeń lękowych, która udowodniona została dzięki przeprowadzeniu rzetelnych badań naukowych.

Znaczenie roli rodzica w terapii poznawczo-behawioralnej dziecka

Nie można uciec od faktu, że środowisko, w którym przebywa dziecko / adolescent istotnie wpływa nie tylko na jego funkcjonowanie, ale także na skuteczność podejmowanych terapii. Psychoterapeuci zwracają uwagę, że to często osoby dorosłe istotne w życiu dziecka stają się osobami odpowiedzialnym za konsekwentne wypełnianie podejmowanych strategii behawioralnych. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że jednym z podstawowych założeń poznawczo-behawioralnych jest to odwołujące się do teorii społecznego uczenia się. A zatem, nieprawidłowe zachowanie przejawiane przez dziecko może traktowane być jako efekt uczenia się (np. poprzez obserwacje lub modelowanie). Dlatego też tak ważna jest ścisła współpraca między psychoterapeutą a rodzicami / opiekunami małego pacjenta.

Najpowszechniejszymi metodami pracy z rodzicami są: odgrywanie ról, instruktaż, modelowanie oraz wykonywanie zadań domowych. Ponadto, na trening kompetencji wychowawczych składają się oddziaływania psychoedukacyjne, które zawierają nie tylko najważniejsze informacje na temat zaburzenia, ale także wiedzę z teorii społecznego uczenia się. Na drodze postępowania psychoterapeutycznego szczegółowo omawia się strategie związane z monitorowaniem i reagowaniem na zachowania dziecka.

Rodziców odbywających trening poznawczy uczy się także:

• Umiejętności odróżniania obserwacji od interpretacji, a zatem faktów od myśli;
• Samoobserwacji – rozumianej jako umiejętność monitorowania własnych myśli;
• Prowadzenia racjonalnego bilansu zysków i strat, a zatem analizowania konsekwencji wynikających z danego sposobu myślenia;
• Przeprowadzania uzasadnień, czyli umiejętności jasnego określania argumentów za i przeciw.

Celem podejmowanych zadań jest przede wszystkim osiągnięcie równowagi w myśleniu oraz pokazanie, że wyciąganie zbyt pochopnych wniosków, stosowanie uogólnień i koncentrowanie się w przewadze na negatywnych zdarzeniach, wywiera negatywny wpływ nie tylko na funkcjonowanie dziecka, ale także rodziców oraz pozostałych członków rodziny. Za ostatni etap pracy z rodzicami uznawane jest nabycie umiejętności samokontroli (rozumianej jako możliwość modyfikacji dialogu wewnętrznego w sytuacji, w której jest on nazbyt negatywny i irracjonalny), a także umiejętności samonagradzania (rozumianej jako dostrzeganie swoich mocnych stron jako rodzica, który stanowi ogromne wsparcie dla dziecka).

Podsumowanie

Psychoterapia poznawczo-behawioralna stanowi skuteczny model leczenia zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży. Niniejsze stwierdzenie zostało potwierdzone badaniami naukowymi oraz obserwacjami specjalistów. W dobie wciąż wzrastającego wskaźnika zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci i młodzieży niezwykle ważne jest zapewnienie fachowego wsparcia już na wczesnym etapie rozwoju choroby. Dzięki psychoterapii poznawczo-behawioralnej, a także programom wsparcia opartym na jej protokole (m.in. „ACTION” oraz „Adolescenci radzą sobie z depresją” stworzonym przez Clarke’a, Lewinsohna i Hopsa), możliwe jest nie tylko skuteczne zwalczanie objawów zaburzeń psychicznych, ale także nauka radzenia sobie z problemami, która stanowi ważny element profilaktyki.

Bibliografia

1. Anastopoulos A.D., Farley S.E. Program treningu poznawczo-behawioralnego dla rodziców dzieci z zespołem nadpobudliwości ruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi [w:] A.E. Kazein, J.R. Weisz (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, 210–228. Kraków 2006: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
2. Bear HA, Edbrooke-Childs J, Norton S et al.: Systematic review and meta-analysis: outcomes of routine specialist mental health care for young people with depression and/or anxiety. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2020; 59; 810–841;
3. Brzozowska A., Wolańczyk T. Zaburzenia nastroju u dzieci. W: Wolańczyk T., Komender J. (red.). Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005: 126–138;
4. Brzozowska A., Ciupak M. Próby samobójcze i samobójstwa u dzieci. W: Wolańczyk T., Komender J. (red.). Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005: 139–146;
5. Chu BC, Kendall PC: Positive association of child involvement and treatment outcome within a manual-based cognitive-behavioral treatment for children with anxiety. J Consult Clin Psychol 2004; 72: 821–829;
6. Clark D.M., Fairburn C.G. Wstęp. W: Clark D.M., Faiburn C.G. (red.). Terapia poznawczo-behawioralna. Badania naukowe i praktyka kliniczna. Alliance Press, Gdynia 2006: 21–41; 
7. Clarke G.N., Debar L.L., Lewinsohn P.M. Poznawczo-behawioralna terapia grupowa depresji młodzieży. W: Kazdin A.E., Weisz J.R. (red.). Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2006: 134–166;
8. Curwen B., Palmer S., Ruddell P. Poznawczo-behawioralna terapia krótkoterminowa. Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2006;
9. Ćwiklińska-Zaborowicz A: Charakterystyka oraz terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Wiad Psychiatr 2010; 13: 200–204;
10. Harrington R., Whittaker J., Shoebridge P., Campbell F. Systematic review of efficacy of cognitive-behavior therapies in childhood and adolescent depressive disorder. British Medical Journal 1998; 316: 1559–1563;
11. Hoagwood K. Zagadnienia etyczne w badaniach nad terapią psychospołeczną dzieci i młodzieży [w:] A.E. Kazein, J.R. Weisz (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, 68–85. Kraków 2006: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
12. Kendall PC: Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Mechanizmy zaburzeń i techniki terapeutyczne dla praktyków i rodziców. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2016;
13. Kendall PC, Hedtke KA: Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci. Podręcznik terapeuty. Program „Zaradny Kot”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2013;
14. Kołakowski A: Praktyczne różnice między psychoterapią dzieci i młodzieży a psychoterapią osób dorosłych. In: Kołakowski A (ed.): Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Przewodnik praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2020: 37–51;
15. Lochman J.E., Magee T.N., Pardini D.A. Interwencje poznawczo-behawioralne u dzieci z zaburzeniami zachowania [w:] M.A. Reinecke, D.A. Clark (red.), Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce, 486–524). Gdańsk 2005: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
16. Popiel A., Pragłowska E. Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Teoria i praktyka. Paradygmat, Warszawa 2008;
17. Rabe-Jabłońska J. Depresja u dzieci młodzieży. Aktualne poglądy na etiologię, diagnozowanie, przebieg i leczenie. Psychiatria i psychologia kliniczna dzieci młodzieży 2001: 7–25;
18. Rabe-Jabłońska J. Zaburzenia afektywne u dzieci i młodzieży. W: Namysłowska I. (red.). Psychiatria dzieci młodzieży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004; 324–335;
19. Sigurvinsdóttir AL, Jensínudóttir KB, Baldvinsdóttir KD et al.: Effectiveness of cognitive behavioral therapy (CBT) for child and adolescent anxiety disorders across different CBT modalities and comparisons: a systematic review and meta-analysis. Nord J Psychiatry 2020; 74: 168–180;
20. Solomon A., Haaga D.A.F. Teoria i terapia poznawcza depresji. W: Reinecke M.A., Clarke D.A. (red.). Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005: 25–53;
21. Spence S.H., Reinecke M.A. Rozumienie, zapobieganie I leczenie depresji u dzieci I młodzieży. Podejście poznawcze. W: Reinecke M.A., Clarke D.A. (red.). Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005: 397–437;
22. Stallard P. Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą. Wydawnictwo Zysk i S-ka. Poznań 2006: 27–39;
23. Stark K.D., Hargrave J., Sander J. i wsp. Leczenie depresji młodzieńczej — program terapeutyczny ACTION. W: Kendall P.C. (red.). Terapia dzieci i młodzieży. Procedury poznawczo-behawioralne. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010: 161–205;
24. Walczak M, Breinholst S, Ollendick T et al.: Cognitive behavior therapy and metacognitive therapy: Moderators of treatment outcomes for children with generalized anxiety disorder. Child Psychiatry Hum Dev 2019; 50: 449–458.