Zaburzenia nastroju – charakterystyka i rodzaje zaburzenia

Zaburzenia nastroju stanowią szeroką grupę zaburzeń psychicznych, które charakteryzują się patologiczną zmianą w obrębie nastroju, emocjonalności, regulacji rytmów biologicznych oraz napędu psychoruchowego jednostki.

Chociaż poszczególne systemy klasyfikacyjne różnią się między sobą, przyjmuje się, iż do zaburzeń nastroju zalicza się:

• Epizod depresyjny (depresję);
• Epizod maniakalny (manię);
• Chorobę afektywną dwubiegunową (ChAD);
• Zaburzenia depresyjne o charakterze nawracającym;
• Uporczywe zaburzenia nastroju (obejmujące dystymię oraz cyklotymię).

Przebieg zaburzeń nastroju w większości przypadków przyjmuje nawrotowy charakter. Ponadto, niejednokrotnie pacjenci mierzą się z przewlekłymi postaciami zaburzeń nastroju, które podlegają okresom remisji (np. tak jak w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej lub choroby afektywnej jednobiegunowej).

Depresja

Pojęcie „depresji” większości z nas zdaje się być dobrze znane. Jest ono często stosowane w przestrzeni publicznej. Niemniej jednak, czy jest ono prawidłowo rozumiane? Okazuje się, iż depresja rozumiana jest przez nas w dwojaki sposób. W języku potocznym termin ten służy opisywaniu pogorszonego samopoczucia, wyczerpania oraz ogólnego przygnębienia. W literaturze psychologicznej depresja opisywana jest jednak jako rodzaj zaburzeń afektywnych o określonych objawach oraz przebiegu, który można uznać za zjawisko chorobowe. I chociaż w systemach klasyfikacyjnych objawy depresji są jasno wyszczególnione, w rzeczywistości niejednokrotnie trudno jest nam wyznaczyć wyraźną granicę między przygnębieniem a chorobą. Poszczególne objawy oraz specyfika depresji opisana zostanie w dalszej części tekstu. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, iż przygnębienie zazwyczaj związane jest z krótkotrwałym i mniej nasilonym zaburzeniem nastroju, któremu zwykle nie towarzyszą zaburzenia snu, ani okołodobowe wahania nastroju.

Obraz kliniczny depresji może różnić się w przebiegu choroby u dzieci i dorosłych. W przypadku dorosłych, depresja związana jest zazwyczaj z występowaniem określonych objawów osiowych, wśród których wyróżnia się:

• Wyraźne obniżenie nastroju;
• Spowolnienie, a nawet zahamowanie psychoruchowe;
• Zaburzenia rytmów biologicznych;
• Niespecyficzne objawy somatyczne (takie jak bóle i zawroty głowy, bóle brzucha, ogólne osłabienie organizmu);
• Nasilenie odczuwanego lęku;
• Spadek poczucia własnej wartości.

W przebiegu zaburzenia u dzieci i młodzieży, objawy depresji mogą istotnie różnić się w zależności od etapu rozwoju, na którym aktualnie się znajdują. W pracy z pacjentami, psychologowie dziecięcy najczęściej dostrzegają takie objawy jak: osłabienie pamięci, obniżenie zdolności do koncentracji, poczucie niepełnej sprawności intelektu, odczuwanie przewlekłego zmęczenia w wymiarze somatycznym oraz psychologicznym, istotne spowolnienie tempa myślenia. Wszystkie te objawy wpływają na pogorszenie funkcjonowania dziecka w wielu obszarach życia codziennego, ze szczególnym uwzględnieniem zdolności do nauki, co bezpośrednio wpływa na obniżenie jego osiągnięć w szkole.

Analizując obraz zaburzeń depresyjnych należy również zwrócić uwagę na zaburzenia snu i czuwania, które mogą poprzedzać wystąpienie osiowych symptomów choroby. W przebiegu depresji zazwyczaj mamy do czynienia z dwoma wariantami zaburzeń snu.

• Znaczne skrócenie snu w nocy, polegające przede wszystkim na jego spłyceniu (pacjent doświadczający depresji może wielokrotnie przebudzać się w nocy) oraz/lub wczesnym wybudzaniu się ze snu i niemożnością ponownego zaśnięcia.
• Hipersomnia opisująca zwiększoną potrzebę snu. Pacjenci doświadczający niniejszego zaburzenia wykazują potrzebę znacznie dłuższego snu w nocy, a także sporadycznych drzemek w ciągu dnia.
  

Maskowana postać depresji

W wielu przypadkach zdarza się, iż objawy depresji istotnie różnią się od tych, które opisane zostały powyżej. Taki san rzeczy w znacznym stopniu utrudnia trafne rozpoznanie zaburzenia. W przypadku depresji maskowanej, na dalszy plan zepchnięte zostają objawy charakterystyczne dla depresji. Ustępują one miejsca innym symptomom (zazwyczaj somatycznym), które w takiej sytuacji traktowane są przez pacjenta jako podstawowy problem zdrowotny i w związku z tym, zamiast do gabinetu psychiatry oraz/lub dobrego psychologa, zgłaszają się do lekarza pierwszego kontaktu.

Wśród najczęstszych masek depresji możemy wyróżnić:

• Opisane wcześniej zaburzenia snu. Skupienie się na niniejszym objawie powoduje wprowadzenie nieodpowiedniego leczenia przy pomocy środków nasennych. W efekcie doprowadza to nie tylko do pogorszenia samopoczucia pacjenta, ale w niektórych przypadkach nawet do rozwoju uzależnienia;
• Zaburzenia lękowe;
• Zaburzenia natury somatycznej. Przede wszystkim pod postacią częstych bólów głowy oraz dolegliwości bólowych w obrębie nerwu trójdzielnego i kulszowego. Ponadto, wśród maskujących objawów depresji wyróżnia się także dolegliwości przywodzące na myśl zaburzenia układu krążenia oraz układu pokarmowego.

Pacjenci doświadczający depresji maskowanej (podobnie jak ich lekarze) często nie są świadomi, jaka jest prawdziwa przyczyna ich dolegliwości. W związku z tym, poddawani są często długotrwałym i kosztownym procesom diagnostycznym, a w niektórych przypadkach poddawani są także nieodpowiedniemu leczeniu.

Przebieg depresji

Objawy depresji mogą wystąpić u człowieka w każdym momencie życia. Bez względu na wiek, płeć i status społeczny. Niemniej jednak, szacuje się, że szczyt zachorowań występuje między 20 a 30 rokiem życia. Objawy niniejszego zaburzenia pojawiają się stopniowo i z każdym dniem przybierają na swojej sile. Choroba rozwija się zwykle w ciągu kilku dni, a nawet kilku tygodni. W większości przypadków zarówno sam pacjent, jak i członkowie jego najbliższej rodziny są w stanie dostrzec wyraźną zmianę w funkcjonowaniu, a także odróżnić okres przed i po wystąpieniu objawów choroby. Zdarzają się jednak przypadki, w których pacjent twierdzi, że czuł się tak odkąd pamięta. Taki stan rzeczy wynika najprawdopodobniej ze zmiany sposobu myślenia pacjenta, która może obejmować także wspomnienia sprzed rozpoczęcia choroby. W takim przypadku, opinia pacjenta oraz członków najbliższej rodzinny jest wyraźnie odmienna.

Depresja może mieć zróżnicowany przebieg. W części przypadków, pojawia się pojedynczy epizod depresji, po którym następuje pełna remisja objawów, a tym samym powrót pacjenta do prawidłowego funkcjonowania, zbliżonego do tego przed wystąpieniem depresji. Niemniej jednak, w blisko 50% przypadków, depresyjne zaburzenie nastroju przyjmuje charakter nawracający. Częstość występowania kolejnych epizodów może być różna. Zdarza się, iż poszczególne epizody oddzielone są wieloletnimi okresami remisji (w czasie których pacjent powraca do sprawnego funkcjonowania w przestrzeni społecznej), w innych przypadkach kolejne rzuty choroby mogą występować w odstępie zaledwie kilku miesięcy.

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, pojedynczy epizod depresyjny trwa zazwyczaj od 2 do 4 miesięcy. Niemniej jednak, zdarzają się przypadki, w których objawy choroby utrzymują się przez okres dłuższy niż 24 miesiące (dotyczy to od 5% do nawet 10% pacjentów). Badania oraz obserwacje naukowe zwracają także uwagę, iż epizody depresyjne utrzymują się dłużej w przypadku kobiet. Związane może być to między innymi z niskim poczuciem satysfakcji zawodowej, a także satysfakcji z życia małżeńskiego.

Depresja u dzieci oraz adolescentów w większości przypadków przybiera postać maskowaną, w której na pierwszy rzut oka ciężko wyodrębnić klasyczne objawy zaburzeń nastroju. Charakterystyczne objawy najczęściej maskowane są poprzez zaburzenia rytmów biologicznych, fobię szkolną, częste bóle brzucha, zaburzenia łaknienia, bóle głowy, problemy z koncentracją, uwagą oraz uczeniem się. Ponadto, młodzi pacjenci w przebiegu depresji mogą przejawiać wyraźną zmianę zachowania, a nawet narażać się na problemy z prawem. Częstym objawem depresji wśród dzieci i młodzieży jest anhedonia (rozumiana jako niezdolność do odczuwania przyjemności), a także utrzymujący się stale lęk o zróżnicowanym nasileniu. W kontekście zaburzeń ruchu, pacjenci mogą przejawiać zarówno nadpobudliwość, jak i wyraźne spowolnienie.

Dodatkowo, uwidaczniają się zaburzenia obejmujące treści myślenia, na które składają się:

• Negatywna ocena własnej osoby;
• Negatywna ocena swojego stanu zdrowia;
• Pesymistyczne nastawienie wobec teraźniejszości, a także przyszłości;
• Urojenia nihilistyczne, katastroficzne, urojenia winy, kary i grzeszności.

W tym miejscu należy także podkreślić, iż charakterystyczne dla przebiegu depresji jest wycofanie się pacjenta z funkcjonowania w grupie społecznej.

Depresja w „czystej postaci” spotykana jest niezwykle rzadko i stanowi niewiele ponad 10% przypadków. Niniejsze zaburzenie nastroju zazwyczaj współwystępuje z innymi zaburzeniami stanu zdrowia psychicznego, w tym przede wszystkim z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami odżywiania. Ponadto, objawy depresji mogą towarzyszyć Zespołowi Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi (ADHD), a także uzależnieniom od alkoholu i substancji psychoaktywnych.

Mania

Objawy manii w pewnym sensie stanowią przeciwieństwo symptomów charakterystycznych dla przebiegu depresji.

Niniejsze zaburzenie nastroju przejawia się między innymi:

• Zaburzeniem podstawowego nastroju (obejmującego nastrój maniakalny);
• Zaburzeniem napędu psychoruchowego (opisywanego jako podniecenie maniakalne);
• Zaburzeniem procesów fizjologicznych, metabolicznych, a także rytmów biologicznych (które szerzej opisane zostaną w dalszej części tekstu).

Podobnie jak w przypadku depresji, tak i w manii przebieg zaburzenia nie jest jednorodny i mogą towarzyszyć mu liczne dodatkowe objawy, jak również cechy wtórne.

Podczas epizodu manii, nastrój pacjenta jest wyraźnie podniesiony. Ponadto, uwidacznia się wzmożone poczucie zadowolenia, szczęścia i radości, której towarzyszy beztroska, skłonność do żartów i zabawy, nawet wtedy, gdy w bliskim otoczeniu pacjenta mają miejsce przykre wydarzenia (np. nagła choroba partnera, śmierć członka rodziny). W trakcie nasilonych stanów maniakalnych, miejsce pogodnego nastroju zastępuje dysforia odznaczająca się nadmierną drażliwością oraz gniewliwością. Pacjenci przejawiający nastrój dysforyczny są skłonni do popadania w konflikty, a nawet do przejawiania agresji.

Mania wpływa nie tylko na nastrój jednostki, ale także na sposób jej myślenia. W literaturze psychologicznej opisywane jest przede wszystkim istotne przyspieszenie myślenia i kojarzenia z jednoczesnym upośledzeniem precyzyjności rozumowania. Ponadto, pacjenci niejednokrotnie doświadczają gonitwy myśli oraz zaburzeń kojarzenia, które podczas epizodu może odbywać się na podstawie przypadkowego podobieństwa usłyszanych słów, a nawet pojedynczych dźwięków. Obserwacje specjalistów zwracają uwagę, iż pacjenci w przebiegu manii wykazują znaczną przerzutność uwagi, którą można porównać do uwagi małego dziecka. Wszystko, co dzieje się dookoła pacjenta wzbudza jego chwilową uwagę, co sprawia, że jego myślenie staje się całkowicie nieproduktywne.

Kolejnym z charakterystycznych objawów dla przebiegu epizodu maniakalnego jest wielomówność pacjenta, którą charakteryzuje istotne przyspieszenie tempa mówienia, określane często mianem słowotoku. Co ciekawe, w łagodnych stanach manii (hipomanii) może dochodzić do poprawy pamięci oraz myślenia. Wówczas jednostka może odczuwać większą efektywność podczas wykonywanej pracy oraz/lub nauki.

Charakterystyczne dla przebiegu niniejszego zaburzenia nastroju jest także obserwowanie zmian w kontekście aktywności ruchowej. Dostrzegane jest znaczne nasilenie ruchliwości, a także brak męczliwości. Samemu pacjentowi często towarzyszy natomiast poczucie niespożytej energii, która pcha go do podejmowania kolejnych działań. Psychologowie opisują, iż w stanach podniecenia maniakalnego, niektórzy mogą doświadczać gwałtownego i całkowicie bezładnego podniecenia ruchowego.

Ważnym objawem manii jest także zaburzenie rytmów biologicznych, ze szczególnym uwzględnieniem rytmu snu oraz czuwania. Pacjenci w manii odczuwają zmniejszoną potrzebę snu, a w skrajnych przypadkach, całkowity brak potrzeby snu. Deprywacja snu w takiej sytuacji doprowadza do nasilenia u pacjenta zaburzeń myślenia, co w znacznym stopniu oddziałuje na przejawiane przez niego zachowania. Podczas nasilonych epizodów manii, pacjent może bezkrytycznie podchodzić do oceny własnych umiejętności i możliwości. Niektórzy mogą doświadczać nawet urojeń wielkościowych. Pacjenci podczas epizodu maniakalnego są przekonani o doskonałej kondycji swojego zdrowia zarówno w wymiarze somatycznym, jak i psychicznym.

W literaturze psychologicznej znajdziemy opisy przypadków, w przebiegu których pacjenci doświadczali urojeń wielkościowych, które popychały ich do działań wynalazczych oraz reformatorskich. Większość z urojeń wielkościowych, charakterystycznych dla epizodu maniakalnego, jest przelotnych i niekonsekwentnych. Dlatego też, pacjenci często nie realizują swoich planów oraz dążeń. Osoby w manii przejawiają wiele powierzchownych zainteresowań i podejmują wiele inicjatyw, których nie są w stanie doprowadzić do końca. Napotykając na swojej drodze przeszkody, pacjenci niejednokrotnie reagują rozdrażnieniem, gniewem, a nawet agresją.

W wymiarze funkcjonowania społecznego, pacjenci w stanie manii nawiązują wiele powierzchownych znajomości, również tych o charakterze seksualnym, co może doprowadzić do bezpośredniego zagrożenia stanu zdrowia. Ponadto, w obrazie choroby uwidacznia się skłonność do nadużywania alkoholu oraz substancji o działaniu psychoaktywnym.

Choroba afektywna dwubiegunowa

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) należy do grupy zaburzeń nastroju. Niniejsze zaburzenie stanu zdrowia psychicznego charakteryzuje się naprzemiennym występowaniem epizodów manii/hipomanii oraz depresji. Choroba dwubiegunowa w znacznym stopniu wpływa na codzienne funkcjonowanie pacjenta, a nawet może doprowadzić do jego niepełnosprawności. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż zazwyczaj około 10 lat przed wystąpieniem pełnoobjawowej ChAD (choroby afektywnej dwubiegunowej), pacjenci doświadczają już pierwszych objawów zaburzeń nastroju, które niejednokrotnie są przez nich bagatelizowane.

Co ciekawe, naukowcy dostrzegają, iż dorosłe osoby z rozpoznaniem choroby dwubiegunowej już w okresie dzieciństwa mogły przejawiać pewne niepokojące objawy, takie jak:

• Nadwrażliwość emocjonalna;
• Nadmierny lęk;
• Labilność nastroju oraz przejawianego poziomu energii;
• Wzmożona drażliwość oraz płaczliwość;
• Zaburzenia snu;
• Dolegliwości somatyczne, które nie znajdują podłoża organicznego.

Przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej jest zwykle cięższy w przypadku wystąpienia jej pierwszego epizodu jeszcze w okresie dzieciństwa lub adolescencji. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat ChAD (choroby afektywnej dwubiegunowej), zapoznaj się z treścią artykułu CHOROBA AFEKTYWNA DWUBIEGUNOWA , który znajdziesz na naszej stronie internetowej.

Dystymia

Zgodnie z definicjami zawartymi we współczesnych systemach klasyfikacyjnych (w tym w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego – DSM-5 oraz Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych – ICD-10), pojęcie dystymii opisuje przewlekłe obniżenie nastroju (utrzymujące się przez okres dłuższy niż 24 miesiące), które nie spełnia kryteriów nawracających zaburzeń depresyjnych, ani kryteriów depresji o łagodnym lub umiarkowanym nasileniu. Pacjenci zmagający się z problemem dystymii doświadczają jedynie krótkich okresów (kilku dni, rzadziej kilku tygodni) dobrego samopoczucia. Niemniej jednak, przez większość czasu odczuwają nadmierne zmęczenie, przygnębienie oraz smutek. W odróżnieniu od przebiegu depresji, ChAD (choroby afektywnej dwubiegunowej), czy też manii, pacjenci z dystymią są w stanie prawidłowo funkcjonować zarówno w wymiarze społecznym, jak i zawodowym. Niemniej jednak, wymaga to od nich ogromnego wysiłku.

Jeszcze kilka dekad temu dystymia określana była mianem nerwicy depresyjnej. Współczesne obserwacje wskazują, iż niniejsze zaburzenie jest niezwykle powszechne. Szacuje się, iż może ono dotyczyć nawet 3% populacji ogólnej. W świetle dostępnych analiz, dystymia częściej rozpoznawana jest wśród kobiet w okresie pomenopauzalnym.

W tym miejscu warto także wspomnieć, iż dystymia często współwystępuje z innymi zaburzeniami natury psychicznej, w tym z:

• Zaburzeniami osobowości;
• Zaburzeniami lękowymi;
• Depresją;
• Uzależnieniem od alkoholu oraz/lub uzależnieniem od substancji o działaniu psychoaktywnym.

W leczeniu dystymii przydatne okazują się niektóre leki przeciwdepresyjne. Niemniej jednak, ich skuteczność jest ograniczona. Dlatego też, ważną rolę w poprawie stanu zdrowia pacjenta odgrywa psychoterapia.

Diagnoza zaburzeń nastroju

Właściwe rozpoznanie zaburzeń nastroju nie jest łatwym zadaniem. Pomimo rzetelności i klarowności współcześnie stosowanych systemów klasyfikacyjnych, nie istnieją obiektywne metody rozpoznania choroby, tak jak ma to miejsce w przebiegu zaburzeń somatycznych. I chociaż badania obrazowe coraz częściej wykorzystywane są w diagnozie chorób psychicznych, zazwyczaj pełnią one jedynie rolę pomocniczą lub naukową. W związku z tym, najważniejszą rolę w procesie diagnostycznym zaburzeń nastroju odgrywa badanie psychiatryczne oraz wnikliwy wywiad psychologiczny. Niniejsze procedury polegają nie tylko na wysłuchiwaniu zgłaszanych przez pacjenta dolegliwości, ale przede wszystkim na wnikliwej obserwacji zachowania pacjenta.

Rozpoznanie depresji polega przede wszystkim na stwierdzeniu u pacjenta obniżonego nastroju. Niemniej jednak, w wielu przypadkach, w przebiegu zaburzeń nastroju mogą pojawiać się także inne objawy. Dlatego też, długotrwałe przygnębienie, czy też smutek pacjenta, choć są cechami istotnymi, nie są wystarczające do postawienia diagnozy depresji. W związku z tym, podczas stawiania rozpoznania, specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego posługują się systemami klasyfikacyjnymi chorób. Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 (Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia), w przebiegu depresji pacjent może przejawiać następujące objawy.

Objawy podstawowe:

• Obniżony nastrój przez większość dnia i prawie każdego dnia;
• Utrata zadowolenia w zakresie aktywności, które wcześniej przynosiły przyjemność oraz utrata dotychczasowych zainteresowań.

Objawy dodatkowe:

• Obniżenie poczucia własnej wartości i wiary w siebie;
• Odczuwanie nieracjonalnego poczucia winy;
• Doświadczanie nawracających myśli o własnej śmierci oraz/lub chęci popełnienia samobójstwa;
• Doświadczanie i zgłaszanie istotnych problemów z zakresu pamięci, uwagi i koncentracji;
• Zmiana aktywności, która może wyrażana być poprzez spowolnienie ruchowe, jak również niepokój;
• Doświadczanie zaburzeń snu;
• Zmiana apetytu oraz masy ciała (w przebiegu depresji dostrzegalny może być zarówno wzrost, jak i istotny spadek masy ciała związany bezpośrednio ze zmianą apetytu).

Aby możliwe było rozpoznanie depresji, pacjent musi spełniać 2 objawy podstawowe oraz przynajmniej 2 z objawów dodatkowych. Objawy te powinny utrzymywać się nieprzerwanie przez okres dłuższy niż 14 dni.

Zgodnie z prowadzonymi obserwacjami, zaledwie 25% pacjentów zgłaszających się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej z objawami depresji jest identyfikowanych jako jednostki, którym należy zapewnić wsparcie psychiatryczne. Wpływ na niniejszy stan rzeczy może wywierać wiele czynników, w tym między innymi atypowy obraz kliniczny zaburzenia, jak również niedostateczny poziom wiedzy z zakresu psychiatrii. Częstą przyczyną nieprawidłowego rozpoznania depresji jest także nasilenie objawów subklinicznych oraz występowanie maskowanego zaburzenia nastroju pod postacią zaburzeń somatycznych.

Istotne trudności diagnostyczne rozpoznawane są także w grupie pacjentów w wieku podeszłym. Okazuje się bowiem, iż zgłaszane przez nich zaburzenia poznawcze mogą znajdować swoją przyczynę zarówno w zaburzeniach nastroju, jak i łagodnych stanach otępiennych.

Pośród najczęstszych błędów diagnostycznych wyróżnia się także:

• Nieprawidłowe odróżnienie depresji od zaburzeń o charakterze somatyzacji (tj. hipochondrii oraz/lub nerwicy);
• Nieprawidłowe odróżnienie depresji od zaburzeń lękowych;
• Nieprawidłowe odróżnienie depresji od zaburzeń otępiennych;
• Pomijanie depresji w przebiegu uzależnienia od środków przeciwbólowych, środków o działaniu psychoaktywnych, czy też uzależnienia od alkoholu;
• Traktowanie zgłaszanych przez pacjenta objawów jako naturalnych reakcji organizmu na trudne wydarzenia życiowe, które aktualnie mają miejsce w jego życiu.

Rozpoznanie różnicowe w kontekście zaburzeń nastroju

Poniżej przedstawione zostały najważniejsze aspekty diagnozy różnicowej, które należy uwzględnić podczas rozpoznawania powszechnych zaburzeń nastroju.

• występowanie zaburzeń o charakterze psychotycznym, czy też psychozy schizoafektywnej – w przypadku rozpoznania u pacjenta takich objawów dodatkowych jak urojenia, czy też omamy; 
• uwzględnienie możliwości występowania organicznej przyczyny zaburzeń nastroju;
• rozpoznanie choroby afektywnej dwubiegunowej – podczas wywiadu diagnostycznego należy skrupulatnie dopytywać pacjenta o występowanie u niego w przeszłości epizodów o charakterze manii oraz/lub hipomanii;
• występowanie uzależnienia – jeśli pacjent zgłasza objawy zaburzeń nastroju, należy uwzględnić u niego możliwość występowania uzależnienia od alkoholu, leków przeciwbólowych, czy też środków o działaniu psychoaktywnym;
• niepożądane działanie leków – podczas wywiadu klinicznego należy dokładnie zapytać pacjenta o wszelkie przyjmowane środki lecznicze. Należy bowiem pamiętać, że niektóre rodzaje leków mogą odpowiedzialne być za wywołanie objawów charakterystycznych dla zaburzeń nastroju.

Możliwe przyczyny zaburzeń nastroju

Modele wyjaśniające proces powstawania zaburzeń nastroju obejmują zarówno czynniki biologiczne, psychologiczne, jak i społeczne. Dlatego też, dokładne zrozumienie procesu etiopatogenezy jest trudnym zadaniem, podczas którego należy uwzględnić analizę wielu składowych. Współczesne badania naukowe skupiają się na odkryciu, iż zmiany fizjologiczne zachodzące na poszczególnych etapach zaburzeń nastroju mogą przejawiać się w nieprawidłowościach allostazy. Allostaza jest pojęciem opisującym proces osiągania stabilności środowiska wewnętrznego, następującego poprzez zmianę. W przebiegu zaburzeń nastroju, które odpowiedzialne są za przedłużające oddziaływanie na organizm czynników patogennych, może dojść do zjawiska przeciążenia allostatycznego, które wzrasta gwałtownie między innymi w sytuacji nawrotu choroby, czy też w czasie trudnych sytuacji życiowych. Podobnie jak allostaza, tak i wiele innych czynników w przebiegu zaburzeń nastroju może działać na zasadzie sprzężenia zwrotnego, a zatem stanowią one nie tylko jedną z możliwych przyczyn, ale także konsekwencji choroby. W dalszej części artykułu omówione zostaną najważniejsze teorie dotyczące patogenezy zaburzeń nastroju zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych.

Czynniki biologiczne

Wśród czynników biologicznych omówione zostaną zarówno kwestie dziedziczenia skłonności do rozwoju zaburzeń nastroju, jak również wpływ zaburzeń struktury oraz funkcji OUN (ośrodkowego układu nerwowego), a także kwestie neuroimmunologiczne.

Wpływ czynników genetycznych na powstawanie zaburzeń nastroju

Badania naukowe prowadzone nad międzypokoleniową transmisją zaburzeń depresyjnych ujawniły, iż dzieci depresyjnych rodziców (w porównaniu z dziećmi posiadającymi zdrowych rodziców) są aż 6-krotnie bardziej narażone na rozwój zaburzeń depresyjnych w przyszłości. Ryzyko to istotnie zwiększa się, gdy z zaburzeniami depresyjnymi zmaga się oboje rodziców. Próby wyjaśnienia niniejszego zjawiska znajdują odzwierciedlenie we wzajemnej interakcji czynników genetycznych oraz środowiskowych. Obserwacje specjalistów zwracają uwagę na fakt, iż matki zmagające się z objawami depresji są skłonne do nadmiernego kontrolowania swoich dzieci, jak również do wycofywania się z kontaktu oraz unikania konfliktów. Ponadto, matki te wykazują zwiększoną drażliwość oraz obniżoną umiejętność radzenia sobie z problemami i poszukiwania wsparcia społecznego. W takiej sytuacji, rodzic zmagający się z depresją może służyć dziecku za model depresyjnego radzenia sobie i myślenia, co istotnie wpływa na zwiększenie ryzyka rozwoju zaburzeń nastroju u dziecka w przyszłości.

Współczesne badania psychologiczne dowodzą także, iż dzieci rodziców z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej częściej zmagają się nie tylko z niniejszą chorobą, ale także z chorobą afektywną jednobiegunową, czy też z zaburzeniami lękowymi. W związku z tym, podobnie jak w przebiegu depresji, tak i w przypadku ChAD (choroby afektywnej dwubiegunowej), występowanie choroby w historii rodziny jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka rozwoju zaburzenia u dziecka w przyszłości. Badania wskazują, że ryzyko rozwoju choroby afektywnej dwubiegunowej jest szczególnie wysokie w przypadku, gdy oboje rodziców cierpi z powodu niniejszej jednostki chorobowej. Ryzyko to szacowane jest na 49%.

Wiedzę tę należy zastosować nie tylko podczas tworzenia danych statystycznych, ale także w praktyce klinicznej i podczas psychoterapii. Niezwykle ważne jest, aby uświadomić rodzicom zmagającym się z zaburzeniami nastroju, aby uważnie obserwowali swoje dziecko i podejmowali odpowiednie działania w sytuacji, w której dostrzegą oni niepokojące objawy, mogące świadczyć o występowaniu u ich potomka depresji lub choroby afektywnej dwubiegunowej.

Zmiany w obrębie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) a rozwój i przebieg zaburzeń nastroju

Współczesne badania kliniczne skupiają się na próbie ustalenia biologicznego podłoża związku pomiędzy doświadczaniem niepowodzeń i przeciwności losu a rozwojem zaburzeń nastroju pod postacią depresji. Zgodnie z podejściem neurobiologicznym, rolę pośrednika (mediatora) między sytuacją przeżywania stresu, a jego stroną biologiczną przypisuję się osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA) oraz związanej z nią hiperkortyzolemii, odpowiadającej za powodowanie zmian w obrębie mózgu, które leżą u podstaw rozwoju depresji.

Serotonina to jeden z najważniejszych neuroprzekaźników w kontekście rozwoju zaburzeń nastroju. Okazuje się bowiem, iż zmniejszenie przekaźnictwa serotoninergicznego w przebiegu depresji związane jest między innymi z podniesieniem stężenia kortyzolu we krwi.

W literaturze specjalistycznej znajdziemy obecnie liczne badania nad mózgowym przepływem krwi u pacjentów z rozpoznaniem depresji. Te przeprowadzone wśród młodzieży wykazały, iż obniżenie przepływu krwi obserwowane jest w przedniej korze czołowej (po obu stronach) oraz w obrębie kory skroniowej (wyłącznie po lewej stronie). Ponadto, badania strukturalne wykazały, iż u młodzieży z depresją stwierdza się zmniejszenie objętości istoty białej, przy jednoczesnym zwiększeniu istoty szarej w obrębie płatu czołowego.

Neuroimmunologiczne podłoże zaburzeń nastroju

Psychoneuroimmunologia to dziedzina wiedzy, która skupia się na badaniu wzajemnych oddziaływań między układem nerwowym i immunologicznym oraz ich obopólnym wpływem na zdrowie i zachowanie człowieka. Wyniki badań prowadzonych przez specjalistów z zakresu psychoneuroimmunologii wskazują na wyraźny spadek odporności u osób zmagających się z problemem depresji. Niniejsze zjawisko wyjaśnia się osłabieniem funkcji komórek NK (z ang. natural killer), stanowiących pierwszy element ochrony organizmu przed wirusami, jak i (prawdopodobnie) komórkami zmienionymi nowotworowo. Już badania przeprowadzone w latach 80-tych ubiegłego wieku wskazywały na pewne cechy osłabienia w obrębie aktywności układu immunologicznego w przebiegu depresji, co potwierdziły badania kliniczne prowadzone w kolejnych dekadach. O cechach patologicznej aktywacji immunologicznej świadczy przede wszystkim zwiększenie stężenia białek ostrej fazy (białka C-reaktywnego, CRP). Białko C-reaktywne jest jednym z markerów stanu zapalnego. Niemniej jednak, głównym źródłem patologicznej aktywacji immunologicznej jest zaburzenie układu cytokin, ze szczególnym uwzględnieniem cytokin o działaniu prozapalnym.

Mianem cytokin określane są mediatory komórkowe odpowiedzialne za regulację homeostazy w obrębie tkanki. W tym miejscu warto wyjaśnić, iż w prawidłowych warunkach, poza obszarem komórki znajduje się niewiele wspomnianego, biologicznie czynnego mediatora. Niemniej jednak, pod wpływem intensywnego stresu psychicznego oraz/lub biologicznego (wywołanego między innymi poprzez stany zapalne, urazy, infekcje) dochodzi do wzrostu sekrecji cytokin, a tym samym do zmiany reakcji immunologicznych. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, cytokiny są zdolne do przekraczania bariery krew-mózg. Tym samym są w stanie przedostać się do ośrodkowego układu nerwowego i wywołać w nim zmiany o charakterze neuroendokrynnym (np. w kontekście wydzielania serotoniny, dopaminy i noradrenaliny), co w konsekwencji może powodować zmiany psychopatologiczne, ujawniające się pod postacią zaburzeń nastroju.

Na dzień dzisiejszy nie podlega wątpliwości fakt, iż system immunologiczny (ze szczególnym uwzględnieniem cytokin prozapalnych) wywiera istotny wpływ na regulację nastroju jednostki. Liczne badania laboratoryjne potwierdzają, iż wprowadzenie do organizmu cytokin prozapalnych odpowiedzialne jest za wywołanie objawów „zespołu chorobowego”, na który składają się:

• Silne poczucie zmęczenia;
• Zaburzenia snu oraz łaknienia;
• Trudności w koncentracji;
• Niezdolność do odczuwania przyjemności (anhedonia);
• Niechęć przejawiana w kontekście nawiązywania kontaktów z innymi.

Inne badania naukowe potwierdzają, iż ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój zaburzeń nastroju są infekcje wirusowe. Zakażenie wirusem zwykłej opryszczki HSV częściej stwierdzane jest u pacjentów z depresją oraz chorobą afektywną dwubiegunową. Ponadto, do zwiększenia poziomu wydzielanych cytokin, a tym samym do wywołania objawów zaburzeń nastroju, może dochodzić w przebiegu niektórych chorób o charakterze autoimmunologicznym.

Czynniki psychologiczne

Spośród teorii psychologicznych wyjaśniających etiopatogenezę zaburzeń nastroju, omówione zostaną teorie psychodynamiczne, koncepcje poznawcze oraz podejście interpersonalne.

Podejście psychodynamiczne

W koncepcji nurtu psychodynamicznego, zaburzenia nastroju (szczególnie depresje) rozpatrywane są w kategoriach nieuchronnego zjawiska, towarzyszącego człowiekowi na różnych etapach rozwoju. Zazwyczaj następują one w wyniku utraty bliskiej osoby na skutek rozstania lub śmierci oraz w wyniku utraty obiektu, który był jednostce szczególnie bliski i w pewnym wymiarze stanowił jej część. W rozumieniu przedstawicieli nurtu psychodynamicznego, ogarniający człowieka stan depresji przeżywany jest przez niego w głównej mierze jako stan braku obiektu. W tym przypadku, bardzo ważne jest umiejętne odróżnienie objawów stanu chorobowego od symptomów żałoby.

Zgodnie z teorią wybitnej psychoanalityk austriackiego pochodzenia – Melanii Klein, osoby zmagające się z depresją w okresie wczesnego dzieciństwa doznawały frustracji związanych z niezaspokojeniem potrzeb oralnych ze strony opiekuna (najczęściej matki). Niezaspokojenie oralne oznacza nie tylko kwestie dotyczące karmienia, ale przede wszystkim opieki, bliskości, poczucia bycia kochanym, które dają dziecku jednoznaczne potwierdzenie o jego istnieniu. Podążając za niniejszą teorią psychodynamiczną, dziecko na drodze swojego rozwoju przechodzi przez dwie pozycje – pozycję schizoidalną oraz depresyjną. Pozycja ta w literaturze przedmiotu opisywana jest jako swoista mieszanina popędów, mechanizmów obronnych oraz uczuć towarzyszących relacji z obiektem, które wyrażane są przez jednostkę w zachowaniach afektywnych. Pożądanym rozwiązaniem niniejszego procesu jest scalenie przez jednostkę zarówno „złego”, jak i „dobrego” obiektu. Dzięki umiejętności zinternalizowania dobrych wspomnień, jednostka jest w stanie utworzyć wewnętrzny obiekt, który symbolizuje jego poczucie bezpieczeństwa.

Przedstawiciele nurtu psychodynamicznego uważają, że to właśnie pierwszy rok życia dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem jego relacji z matką, decyduje o rozwoju osobowości skłonnej do zaburzeń depresyjnych. Ponadto, dostrzegają, iż osoby o osobowości depresyjnej w dorosłym życiu przejawiają skłonność do wchodzenia w rozczarowujące relacje z partnerami, którzy nie są w stanie zaspokoić ich potrzeb. Na skutek niniejszego schematu postępowania, odczuwaną złość zaczynają kierować w swoją stronę, co może stać się przyczyną zachowań autodestrukcyjnych, a nawet myśli i zachowań samobójczych.

Zgodnie z koncepcją Zygmunta Freuda (austriackiego lekarza, ojca współczesnej psychoanalizy), odczuwanie przez jednostkę zawodu w kontekście relacji z istotną osobą generuje gniew, który osobowość depresyjna kieruje ku własnej osobie, a nie ku obiektowi, który stanowi źródło frustracji. Co za tym idzie, u podstaw zaburzeń nastroju leżą stłumione emocje, a przede wszystkim stłumiony gniew.

Zgodnie z podejściem psychodynamicznym, doświadczenia wczesnodziecięce (ze szczególnym uwzględnieniem relacji z opiekunem) mają kluczowe znaczenie w rozwoju zaburzeń nastroju w przyszłości. Ponadto, przedstawiciele niniejszego nurtu są zdania, iż cechą charakterystyczną osób depresyjnych jest zaniżone poczucie własnej wartości oraz tendencja do krzywdzenia własnego ja. Dodatkowo, u jednostek przejawiających skłonność do występowania depresji dostrzega się istotne trudności w kontekście osiągania autonomii oraz nawiązywania bliskości w relacjach partnerskich.

Podejście poznawcze

Spośród wielu modeli wyjaśniających mechanizm powstawania zaburzeń nastroju w nurcie poznawczym, na szczególną uwagę zasługują:

• Model depresji opracowany przez Aarona T. Becka (amerykańskiego psychiatrę) w latach 1967, 1976 oraz 1983;
• Model wyuczonej bezradności opracowany przez Martina E.P. Seligmana (amerykańskiego psychologa) w 1990 roku;
• Sekwencyjny model zachowania opracowany przez Edwarda Trembley’a (amerykańskiego psychologa) w 1991 roku;
• Model samokontroli opracowany przez Lynna P. Rehma (amerykańskiego psychologa) w 1977 roku;
• Model społeczno-środowiskowy opracowany przez Petera M. Lewinsohna (amerykańskiego psychologa) w 1994 roku.

Zgodnie z podejściem poznawczym, istotne czynniki sprzyjające rozwojowi zaburzeń nastroju wśród dzieci i młodzieży obejmują negatywny obraz własnego ja oraz bodźce zewnętrzne o dużym nasileniu stresu. Za czynniki podatności na depresję (pozostające w interakcji ze stresorami życia codziennego) uznaje się spostrzegane poczucie braku kontroli nad wydarzeniami życiowymi, dotyczącymi między innymi osiągnięć szkolnych, czy też w życiu dorosłym osiągnięć zawodowych. Poznawcze koncepcje depresji w różny sposób próbują wyjaśnić interakcje zachodzące pomiędzy podatnością poznawczą, negatywnymi wydarzeniami życiowymi a wystąpieniem negatywnych schematów poznawczych, kluczowych dla rozwoju zaburzeń nastroju (ze szczególnym uwzględnieniem depresji) w przyszłości.

Co ciekawe, niektóre z modeli poznawczych podkreślają znaczenie społecznych komunikatów zwrotnych. Inne uznają natomiast, że poznawcza podatność jest właściwością względnie stałą, która nadaje znaczenia przyszłym zdarzeniom, zarówno tym o charakterze pozytywnym, jak i negatywnym. Teorie poznawcze zakładają, iż podatność na rozwój zaburzeń depresyjnych stanowi wynik utrat i urazów przeżytych w okresie wczesnego dzieciństwa oraz społecznego uczenia się i modelowania.

Podejście interpersonalne

Zgodnie z koncepcjami interpersonalnymi, jednym z najistotniejszych czynników wpływających na zdrowie jednostki są relacje łączące ją z rodziną pochodzenia oraz rodziną generacyjną, związki o charakterze romantycznym, nawiązywane przyjaźnie i relacje w środowisku zewnętrznym. Szczególne znaczenie przypisuje się także dysfunkcjom w zakresie pełnienia ról społecznych oraz niesatysfakcjonującym relacjom interpersonalnym, związanym między innymi z brakiem lub stratą najbliższej osoby. Czynniki te mogą stanowić zarówno przyczynę, jak i konsekwencję zaburzeń nastroju w okresie dzieciństwa, adolescencji i w życiu dorosłym.

Specjaliści z nurtu interpersonalnego są zdania, iż nieprawidłowe zasoby rodziny odznaczające się niskim poziomem komunikacji na linii rodzic-dziecko, a także niskie poczucie własnej wartości oraz poczucie osamotnienia są istotnie powiązane z subiektywnym nasileniem odczuwanych objawów w przebiegu zaburzeń nastroju u dzieci i młodzieży.

Okazuje się bowiem, iż jednostki osamotnione doświadczają wielu objawów charakterystycznych dla przebiegu depresji, w tym:

• Poczucia dyskomfortu psychicznego;
• Poczucia niepokoju;
• Poczucia nadmiernego zmęczenia oraz ogólnego spadku energii i sił witalnych;
• Poczucia przygnębienia i smutku;
• Poczucia bezwartościowości.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, iż intensywne doświadczanie poczucia osamotnienia w okresie adolescencji spowodowane jest przede wszystkim niezaspokojeniem potrzeb socjotropicznych, takich jak:

• Poczucie bliskości z innymi ludźmi;
• Poczucie aprobaty ze strony innych osób, stanowiące źródło osobistej satysfakcji
• Silna potrzeba do autonomicznego funkcjonowania.

W literaturze psychologicznej zjawisko socjotropii definiowane jest jako swoista mieszanka przekonań, postaw oraz skłonności behawioralnych, popychających jednostkę do prób osiągnięcia niezależności i nawiązywania relacji z innymi, które stanowią źródło satysfakcji. Wysoka socjotropia oznacza silną potrzebę uzyskania aprobaty ze strony otoczenia, jak również nasiloną potrzebę do utrzymywania bliskich relacji interpersonalnych. Niniejszy wymiar osobowości człowieka wiąże się zarówno z potrzebą dzielenia się z innymi, jak również z potrzebą zrozumienia, aprobaty, sympatii, empatii, ochrony i pomocy. Współczesne badania psychologiczne wskazują, iż jednostki wysoko socjotropiczne skłonne są do stałego poszukiwania akceptacji oraz uznania ze strony innych, przy jednoczesnej próbie unikania krytyki i odrzucenia.

Istotne problemy w zakresie relacji interpersonalnych mogą zwiastować wystąpienie objawów zaburzeń nastroju. Taki proces opisuje między innymi model nadmiernego poszukiwania wsparcia. Zgodnie z niniejszą teorią, osoby doświadczające łagodnych objawów depresji często próbują radzić sobie z odczuwanym poczuciem winy oraz niską samooceną poprzez poszukiwanie wsparcia u innych osób. Na początku, bliskie otoczenie jednostki jest w stanie zapewnić jej wsparcie. Niemniej jednak, osoba depresyjna niejednokrotnie wątpi w autentyczność otrzymywanej pomocy i w związku z tym, nadal się jej domaga, aż do momentu, w którym wywoła negatywne emocje wśród swoich bliskich, a tym samym zniechęci ich do utrzymywania dalszych relacji. W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, iż doświadczenie odrzucenia nasila objawy depresji, doprowadzając w ten sposób do utrzymywania się sprzężenia zwrotnego między problemami natury interpersonalnej a depresją.

Leczenie zaburzeń nastroju

Za sprawą wieloletnich badań oraz obserwacji naukowych dotyczących złożonych uwarunkowań powstawania zaburzeń nastroju, możliwe stało się zrozumienie mechanizmów odpowiadających za ich rozwój, a także umożliwienie opracowania efektywnych metod leczenia. W tym miejscu należy bowiem podkreślić, że wczesne rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych w przebiegu zaburzeń nastroju wywiera niezwykle istotny wpływ na:

• profilaktykę negatywnych konsekwencji choroby, a tym samym poprawę funkcjonowania człowieka w przestrzeni życia społecznego;
• skuteczne zapobieganie powikłaniom zaburzeń nastroju obejmujące minimalizację ryzyka nawrotów choroby, rozwoju chorób współistniejących, rozwoju zaburzeń funkcjonowania jednostki w przestrzeni społecznej, śmierci na skutek popełnienia samobójstwa.
  

Za najskuteczniejszą z metod uznaje się leczenie skojarzone, obejmujące elementy farmakoterapii oraz psychoterapii. Badania kliniczne dowodzą, iż wprowadzenie niniejszych sposobów leczenia istotnie zmniejsza ryzyko nawrotu choroby w przyszłości. Co ważne, żadna z wymienionych metod terapeutycznych nie jest w stanie zapewnić efektywności leczenia w sytuacji, w której jest ona stosowana osobno.

Odpowiednio wcześnie i prawidłowo rozpoznane zaburzenia nastroju (w tym depresja oraz choroba afektywna dwubiegunowa) są uleczalne. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, skuteczność podjętych oddziaływań terapeutycznych jest tym większa, im wcześniej zostanie wprowadzona. Dlatego też, wczesne rozpoznanie zaburzeń nastroju jest kluczowe w kontekście efektywności leczenia, jak również rokowania. Mimo rosnącej wiedzy na temat depresji oraz innych zaburzeń nastroju, nadal jednym z największych problemów związanych z leczeniem jest nieprawidłowe podejmowanie działań terapeutycznych, ze szczególnym uwzględnieniem farmakoterapii. Współczesne analizy dowodzą, że leki o działaniu przeciwdepresyjnym niejednokrotnie stosowane są nieprawidłowo. Nieprawidłowości te dotyczą zarówno samego wyboru preparatu, jak i wysokości dawki. Dlatego też, w przebiegu zaburzeń nastroju nadal często spotykamy się ze zjawiskiem „niedoleczenia”.

Leczenie farmakologiczne

Podejście do farmakologicznego leczenia zaburzeń nastroju na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci podlegało licznym zmianom. W dalszej części artykułu omówione zostaną najczęściej stosowane, współczesne leki.

• TLPD – Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne: w ostatnich latach są stosowane rzadko, przede wszystkim ze względu na wysokie ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Ponadto, współczesne badania kliniczne dowodzą, iż leki z grupy TLPD (trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych) odznaczają się niską skutecznością leczenia. Warto jednak wiedzieć, iż niniejsze środki farmakologiczne nadal sporadycznie podawane są w przebiegu depresji lekoopornej, jak również w przebiegu depresji z towarzyszącymi zaburzeniami lękowymi, a także z towarzyszącymi objawami ADHD (zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi). Podczas podawania niniejszych leków, niezwykle ważne jest wykonywanie systematycznych badań monitorujących czynność serca (w tym badań EKG). Wszystko to ze względu na fakt kardiotoksyczności leków TLPD (trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych).
• SSRI – Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny: współcześnie stosowane są najczęściej w leczeniu zaburzeń nastroju. Wynika to przede wszystkim z wysokiego stopnia bezpieczeństwa oraz skuteczności potwierdzonej w licznych badaniach naukowych. W tym miejscu warto także podkreślić, iż w profilaktyce nawrotów choroby niejednokrotnie podawane są zarówno selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny, jak i noradrenaliny. Ponadto, w przebiegu ciężkich stanów depresyjnych wykorzystywane są również inhibitory zwrotnego wychwytu dopaminy.
• ELEKTROWSTRZĄSY – ze względu na krążące wokół nich kontrowersje są dość rzadko stosowane w terapii zaburzeń nastroju. Warto jednak wiedzieć, iż odznaczają się one wysoką skutecznością leczenia, zarówno w przebiegu depresji lekoopornej, depresji z towarzyszącymi objawami o charakterze psychopatycznym, jak i w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej z szybką zmianą faz. 
• LEKI NORMOTYMICZNE – stosowane są przede wszystkim w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej. Współcześnie najczęściej podawane są: sole litu, lamotrygina, karbamazepina oraz kwas walproinowy. Ostatni z wymienionych środków nie powinien podawany być kobietom oraz dziewczętom. Badania kliniczne dowodzą, iż kwas walproinowy może istotnie zwiększać ryzyko rozwoju zespołu policystycznych jajników.
• LEKI PRZECIWPADACZKOWE – odznaczają się wysoką skutecznością w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej.

Oddziaływania psychoterapeutyczne

Psychoterapia stanowi nieodłączny element skutecznego leczenia zaburzeń nastroju, zarówno wśród młodzieży, jak i osób dorosłych. Dzięki niej możliwe staje się nie tylko złagodzenie symptomów choroby, ale przede wszystkim istotne zmniejszenie ryzyka jej nawrotów. Ponadto, oddziaływania terapeutyczne dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta polepszają jego codzienne funkcjonowanie, a także istotnie podnoszą odczuwaną jakość życia. Współcześnie w leczeniu zaburzeń nastroju najczęściej stosowana jest terapia indywidualna, na przykład:

• Krótkoterminowa terapia behawioralna (stosowana zwykle w przypadku młodszych pacjentów);
• Terapia poznawczo-behawioralna (odznaczająca się wysoką skutecznością leczenia);
• Terapia systemowa łącząca w sobie elementy psychoedukacji.

Ponadto, w leczeniu zaburzeń nastroju pomocne mogą okazać się poniższe oddziaływania:

• Terapia rodzinna;
• Trening umiejętności społecznych;
• Trening umiejętności komunikacyjnych;
• Trening rozwiązywania problemów.

W tym miejscu należy podkreślić, iż dla efektywności podejmowanej psychoterapii konieczne jest nie tylko dostosowanie jej rodzaju do możliwych przyczyn powstawania zaburzenia, ale przede wszystkim nawiązanie prawidłowego kontaktu z psychoterapeutą. Dlatego też, ważne jest, aby osoby zmagające się z zaburzeniami nastroju dowiedziały się, jakie cechy powinien posiadać dobry psycholog oraz psychoterapeuta, na czym polega terapia w wybranym nurcie oraz które z dostępnych form terapii odznaczają się najwyższą skutecznością leczenia. Ważne jest także zapoznanie się z doświadczeniem oraz wykształceniem wybranego psychoterapeuty.

Pomoc psychologa dla pacjentów i rodzin zmagających się z problemem zaburzeń nastroju

Zaburzenia nastroju (ze szczególnym uwzględnieniem depresji oraz choroby afektywnej dwubiegunowej), podobnie jak inne choroby przewlekłe, w istotny sposób oddziałują nie tylko na życie pacjenta, ale także na jego środowisko rodzinne. W związku z tym, ważne jest, aby pomoc dobrego psychologa zapewniona była nie tylko jednostce zmagającej się z objawami choroby, ale także jego najbliższym.

Podczas spotkań grupowych ze specjalistą możliwe staje się:

• Zapoznanie z mechanizmami odpowiedzialnymi za powstawanie i przebieg choroby;
• Zdobycie wiedzy na temat dostępnych metod leczenia oraz ich skuteczności;
• Zrozumienie objawów choroby, a tym samym samopoczucia osoby z nimi się zmagającej;
• Omówienie problemów i trudności wynikających z obecności choroby w środowisku rodzinnym;
• Przeprowadzenie otwartej rozmowy na temat aktualnych uczuć oraz obaw członków rodzinny, związanych ze stanem zdrowia pacjenta.

Zapewnienie odpowiedniego wsparcia dla rodzin, ze strony dobrego psychologa, może okazać się kluczowe dla osiągnięcia zdrowia przez pacjenta. Jest to szczególnie ważne w przebiegu zaburzeń nastroju u dzieci i młodzieży.

Podsumowanie

Zaburzenia nastroju, ze szczególnym uwzględnieniem depresji oraz choroby afektywnej dwubiegunowej, w istotny sposób oddziałują na życie pacjenta oraz na jego najbliższe otoczenie. Niniejsze choroby przewlekłe oddziałują zarówno na nasz nastrój, ogólne samopoczucie, jak i funkcjonowanie społeczne. Należy także pamiętać, iż zaburzenia nastroju są chorobami śmiertelnymi. Dlatego też, tak ważne jest ich prawidłowe rozwiązanie i jak najszybsze wdrożenie odpowiednich technik terapeutycznych, łączących w sobie elementy farmakoterapii oraz psychoterapii. Pacjent odczuwający objawy zaburzeń nastroju nigdy nie powinien pozostawać bez opieki. Wskazane jest, aby rzetelną pomoc zapewniali mu: lekarz pierwszego kontaktu, lekarz psychiatra, dobry psycholog oraz/lub psychoterapeuta. Za sprawą licznych badań naukowych oraz obserwacji klinicznych nasza wiedza na temat zaburzeń nastroju zwiększa się z każdym rokiem. Dzięki temu, możliwe staje się nie tylko trafne rozpoznanie przyczyn i mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój chorób, ale przede wszystkim wdrożenie odpowiednich metod leczenia, rehabilitacji, a także metod profilaktycznych, dzięki którym być może w przyszłości uda nam się ograniczyć epidemię depresji oraz ChAD (choroby afektywnej dwubiegunowej) we współczesnym świecie.

Bibliografia

1. Akiskal HS, Akiskal KK, Haykal RF et al.: TEMPS-A: progress towards validation of a self-rated clinical version of the Temperament Evaluation of the Memphis, Pisa, Paris, and San Diego Autoquestionnaire. J Affect Disord 2005; 85: 3–16;
2. Angst J, Bowden CL, Azorin J, Perugi G, Vieta E, Young AH. red. From DSM-IV to DSM-5: some changes in major mood disorders in the bridge study (abstract). XVI World Congress of Psychiatry, Madrid, Spain, 14–18.09.2014; Abstracts Book: Oral & Poster Communications;
3. Angst J, Dobler-Mikola A, Binder J. The Zurich Study – a prospective epidemiological study of depressive, neurotic and psychosomatic syndromes. I. Problem, methodology. Eur. Arch. Psychiatry Neurol. Sci. 1984; 234: 13–20;
4. Balanzá-Martínez V, Rubio C, Selva-Vera G et al.: Neurocognitive endophenotypes (endophenocognitypes) from studies of relatives of bipolar disorder subjects: a systematic review. Neurosci Biobehav Rev 2008; 32: 1426–1438;
5. Beck A. A., The development of depression: a cognitive model. [W:] The psychology of depression: contemporary theory and research. FRIEDMAN R. J., Katz I. M. (red.). Winston & Sons, Washington,1974; 3–27;
6. Beesdo K, Hofler M, Leibenluft E, Lieb R, Bauer M, Pfennig A. Mood episodes and mood disorders: patterns of incidence and conversion in the first three decades of life. Bipolar Disord. 2009; 11: 637–649;
7. Bora E, Yucel M, Pantelis C: Cognitive endophenotypes of bipolar disorder: a meta-analysis of neuropsychological deficits in euthymic patients and their first-degree relatives. J Affect Disord 2009; 113: 1–20;
8. Cho HJ, Kwon JH, Lee JJ: Antenatal cognitive–behavioral therapy for prevention of postpartum depression: a pilot study. Yonsei Med J 2008,49:553–562;
9. Datka W., Siwek M.W.: Najgorsze rozwiązanie. Problematyka samobójstw. Depresja. Wiedzieć, aby pomóc. Dudek D., Zięba A. (red.). Wydawnictwo Medyczne, Kraków 2002, 149- 158;
10. Drago A, Serretti A. Sociodemographic features predict antidepressant trajectories of response in diverse antidepressant pharmacot reatment environments: A comparison between the STAR*D study and an independent trial. J. Clin. Psychopharm. 2011; 31: 345–348;
11. Figueroa CA, Ruhé HG, Koeter MW et al.: Cognitive reactivity versus dysfunctional cognitions and the prediction of relapse in recurrent major depressive disorder. J Clin Psychiatry 2015; 76: e1306–e1312;
12. Hyde CL, Nagle MW, Tian C, Chen X, Paciga SA, Wendland JR i wsp. Identification of 15 genetic loci associated with risk of major depression in individuals of European descent. Nat. Genet. 2016; 48(9): 1031–1036;
13. Kirchheiner J, Nickchen K, Bauer M, Wong ML, Licinio J, Roots I i wsp. Pharmacogenetics of antidepressants and antipsychotics: the contribution of allelic variations to the phenotype of drug response. Mol. Psychiatr. 2004; 9(5): 442–473;
14. Kosińska-Kaczyńska K, Horosz E, Wielgoś M, Szymusik I. Zaburzenia afektywne u położnic w pierwszym tygodniu po porodzie – analiza rozpowszechnienia i czynników ryzyka. Ginekol Pol. 2008; 79: 182–185;
15. Kossakowska-Petrycka K, Walęcka-Matyja K. Psychologiczne uwarunkowania wystąpienia depresji poporodowej u kobiet w ciąży o przebiegu prawidłowym i ciąży wysokiego ryzyka. Ginekol Pol. 2007; 78: 544–548;
16. Levens SM, Gotlib IH: Updating emotional content in recovered depressed individuals: evaluating deficits in emotion processing following a depressive episode. J Behav Ther Exp Psychiatry 2015; 48: 156–163;
17. Maes M: Evidence for an immune response in major depression:a review and hypothesis. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol Psychiatry 1995; 19: 11-38;
18. Pużyński S.: Zaburzenia afektywne. Depresje – obraz kliniczny, przyczyny, klasyfikacja. Terapia, numer specjalny, czerwiec 2004;
19. Rodgers S, Ajdacic-Gross V, Kawohl W, Müller M, Rössler W, Hengartner MP. i wsp. Comparing two basic subtypes in OCD across three large community samples: a pure compulsive versus a mixed obsessive-compulsive subtype. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurol. 2015;
20. Szymona K., Kaczyńska-Haładyj M., Kucharska-Pietura K.: Analiza wybranych czynników u młodzieży hospitalizowanej z powodu próby samobójczej. Psychiatr. Pol., 3, 2001, Supl., 227-228;
21. Wanmaker S, Geraerts E, Franken IH: A working memory training to decrease rumination in depressed and anxious individuals: a double-blind randomized controlled trial. J Affect Disord 2015; 175: 310–319.