Diagnoza autyzmu u dorosłych mężczyzn

Diagnoza autyzmu w przypadku dorosłych mężczyzn jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem. Wpływa na to wiele czynników, w tym między innymi stopień niewielkiego nasilenia objawów zaburzenia lub nieprawidłowo postawione rozpoznanie w okresie dzieciństwa. W tym miejscu warto zaznaczyć, że taka sytuacja skutkuje przede wszystkim prowadzeniem niewłaściwych działań terapeutycznych, przyczyniających się do pogłębienia dysfunkcji, zwłaszcza w zakresie funkcjonowania w świecie społecznym. Więcej na temat diagnozy autyzmu w przypadku dorosłych mężczyzn dowiesz się z dalszej części tekstu.

Opóźnione postawienie rozpoznania związane jest z faktem, że autyzm należy do tej grupy zaburzeń, w której objawy mogą mieć nie tylko zróżnicowany stopień nasilenia, ale także odmienną charakterystykę. Ponadto, osoby z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) w wielu przypadkach funkcjonują na różnym poziomie i doświadczają innych trudności o charakterze fizycznym lub psychicznym.

Zdaniem specjalistów, wśród najczęstszych przyczyn zbyt późnego rozpoznania autyzmu wyróżnia się:

• Łagodne nasilenie symptomów niniejszego zaburzenia (tak jak może to mieć miejsce w przebiegu Syndromu Aspergera). Warto pamiętać, że jeśli rozwój mowy u dziecka przebiega w prawidłowy sposób, część specjalistów wyklucza możliwość występowania u niego zaburzeń ze spektrum autyzmu. Na szczęście taka sytuacja zdaje się mieć miejsce coraz rzadziej;
• Nieprzeprowadzanie badań przesiewowych u dzieci w kierunku rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu;
• Niedostateczną wiedzę lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej na temat niniejszego zaburzenia, a przez to bagatelizowanie niepokojących objawów, na które podczas wizyt kontrolnych zwracają uwagę rodzice;
• Niedostateczną wiedzę oraz świadomość społeczeństwa na temat charakterystyki i możliwych objawów ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu);

Analizując literaturę specjalistyczną z zakresu zaburzeń ze spektrum autyzmu, jesteśmy w stanie odnaleźć jedynie niewielką liczbę opracowań na temat mężczyzn, którzy swoje rozpoznanie otrzymali dopiero w dorosłości. Charakterystyka niniejszych mężczyzn wskazuje, że zazwyczaj wykazują oni łagodne nasilenie objawów, które nie doprowadziły do wyraźnego zaburzenia ich funkcjonowania. Ponadto są to w przewadze mężczyźni urodzeni na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia. Taka sytuacja wynika przede wszystkim z faktu braku istnienia odpowiednich kryteriów diagnostycznych, które pozwoliłyby na rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu we wcześniejszym wieku. W tym miejscu warto bowiem zaznaczyć, że pierwsze kryteria diagnostyczne pojawiły się w systemie DSM (Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) w 1994 roku, a wraz z nimi doszło do rozszerzenia definicji zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Specjaliści stawiający rozpoznanie autyzmu u osób dorosłych dostrzegają, iż ich pacjenci zwykle charakteryzują się lepszymi zdolnościami poznawczymi, a także prezentują lepiej rozwinięte strategie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Co więcej, warto wiedzieć, iż ponad połowa z tych osób jest w stanie ukończyć edukację. Niestety, nie każdy z nich jest w stanie znaleźć zatrudnienie. Wpływa na to między innymi fakt, że późne rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu może doprowadzić do rozwoju zaburzeń współistniejących, wśród których najczęściej wymienia się depresję oraz zaburzenia o charakterze lękowym.

Trudności napotykane na drodze diagnozy autyzmu w dorosłości

Proces rozpoznawania zaburzeń ze spektrum autyzmu u osób dorosłych mężczyzn jest nie tylko żmudny, ale przede wszystkim niezwykle trudny i złożony. Wpływają na to następujące czynniki:

• zdobycie rzetelnych informacji na temat historii chorób pacjenta jest niezwykle trudne. Szczególnie wtedy, kiedy pragniemy zdobyć informacje z wczesnego dzieciństwa dotyczące rozwoju. Wszelkie dokumenty w wielu przypadkach zostały zagubione, a kontakt z rodziną osoby poddawanej diagnozie może być utrudniony;
• rozpoznanie objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu jest niezwykle trudne w przypadku osób o nieznacznym ich nasileniu, a także charakteryzujących się wysokim ilorazem inteligencji i powierzchownie dobrym funkcjonowaniem społecznym;
• rozpoznanie objawów zaburzenia może być trudne z uwagi na fakt, iż dorośli mężczyźni biorący udział w procesie diagnostycznym na przestrzeni lat mogli rozwinąć dobre strategie kompensacyjne, dzięki którym byli w stanie osiągnąć zadowalający stopień funkcjonowania społecznego;
• mimo rosnącej świadomości na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu, nadal wielu specjalistom brakuje niezbędnej wiedzy dla prawidłowej oceny klinicznych objawów niniejszego zaburzenia u osób dorosłych;
• specyfika przebiegu zaburzeń ze spektrum autyzmu związana jest ze zmiennością charakteru oraz nasilenia objawów w różnych etapach życia. Dlatego też, osoby zmagające się z niniejszym zaburzeniem mogą spełniać kryteria ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu) w okresie dzieciństwa, ale w dorosłości już nie. Ze zmiennością specyfiki objawów może związany być także odwrotny przebieg – gdy pacjent nie spełnia kryteriów rozpoznania w okresie dzieciństwa, niemniej jednak pod wpływem zwiększonych wymagań środowiska (związanych między innymi z podjęciem pracy zawodowej) może zacząć je spełniać w okresie dorosłości;
• proces diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) może wynikać także z występowania innych zaburzeń, które mogą maskować objawy autyzmu. Spośród nich możemy wyróżnić zaburzenia osobowości, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, a także niepełnosprawność intelektualną. Dlatego też, w każdym przypadku tak ważne jest przeprowadzanie diagnozy różnicowej.

W tym miejscu warto zauważyć, że zaburzenia ze spektrum autyzmu współcześnie w większości przypadków rozpoznawane są w okresie dzieciństwa (przede wszystkim ze względu na zaburzenie zdolności komunikacyjnych). Niemniej jednak, z każdym rokiem wzrasta także liczba dorosłych mężczyzn z diagnozą ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu), którzy w okresie dzieciństwa zostali poddani błędnej diagnozie lub w ogóle nie korzystali z pomocy psychologa/psychiatry. Co ważne, do tej pory nie opracowano osobnych kryteriów diagnostycznych dla rozpoznania niniejszego zaburzenia u osób dorosłych. Dlatego też wykorzystywane są wskazania zawarte w popularnych systemach diagnostycznych DSM-5 (Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) oraz ICD-10 (Światowej Organizacji Zdrowia) i dostosowywane do danej grupy wiekowej.

Wpływ diagnozy autyzmu na sytuację psychologiczną dorosłych mężczyzn

Zdaniem specjalistów, uzyskanie diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu w okresie dorosłości niesie ze sobą liczne konsekwencje o charakterze społecznym. Niejednokrotnie stają się one sporym obciążeniem dla pacjenta i zmieniają jego dotychczasowe funkcjonowanie. Rozpoznanie autyzmu (w znacznej części przypadków jego odmiany o lekkim stopniu nasilenia objawów) staje się powodem auto-stygmatyzacji. Pacjenci z uwagi na zdiagnozowane u nich zaburzenia, zaczynają sami siebie postrzegać jako osobę z „deficytem”, co może stać się przyczyną pogłębienia odczuwanych na co dzień trudności.

Dodatkowo obawiają się oni, że uzyskanie rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu zmieni ich pozycję w oczach społeczeństwa. Niejednokrotnie są oni zdania, że taka diagnoza może uczynić z nich jednostki mniej pożyteczne społecznie, a nawet naznaczone niepełnosprawnością. Takie postrzeganie rozpoznania ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu) z pewnością niesie ze sobą szereg negatywnych konsekwencji psychologicznych, które mogą doprowadzić nawet do rozwoju pełnoobjawowej depresji.

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że uzyskanie rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu w dorosłości może nieść ze sobą również wiele pozytywnych następstw, które stanowią bardzo ważny krok do rozpoczęcia bardziej świadomego funkcjonowania w przestrzeni społecznej. Specjaliści zwracają także uwagę, że uzyskanie diagnozy w dorosłości może przyczynić się do:

• lepszego zrozumienia przyczyn doświadczanych przez siebie na co dzień trudności;
• skorygowania wcześniejszej (błędnej diagnozy), a tym samym uzyskania możliwości opracowania i podjęcia efektywnych metod terapeutycznych, które przyczynią się do podniesienia jakości życia;
• uzyskania możliwości korzystania z dostępnych usług terapeutycznych przeznaczonych dla osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD);
• nawiązywania relacji z innymi przedstawicielami społeczności „autystycznej”, a zatem do uczestniczenia w grupach wsparcia.

Osoby dorosłe z różnych powodów poszukują diagnozy problemów psychologicznych. I chociaż najważniejszym z nich zdaje się być chęć osiągnięcia poprawy w zakresie codziennego funkcjonowania, niektórzy czynią to również z uwagi na rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu u swoich dzieci (przypominając sobie, że w okresie własnego dzieciństwa wykazywali podobny zestaw objawów). Zdarza się również, że diagnozie w kierunku ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu) poddawane są osoby, które zostały na nią skierowane bezpośrednio przez swoich terapeutów oraz/lub lekarzy prowadzących.

Codzienne funkcjonowanie dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem autyzmu

Dorośli mężczyźni z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu przejawiają trudności przede wszystkim w sferze interakcji oraz społecznego komunikowania się. Zdaniem specjalistów, związane jest to nie tyle z ograniczoną znajomością reguł społecznych, co przede wszystkim z nieumiejętnością stosowania tych reguł w życiu codziennym. Obserwując dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu, możemy dostrzec, że wyrażają oni swoje uczucia w nietypowy sposób, a podczas interakcji z innymi ludźmi mogą wykazywać brak wzajemności. Ponadto dostrzegalne jest często ich zagubienie oraz bezradność w świecie relacji społecznych.

Charakterystyczne jest także to, że mężczyźni z rozpoznaniem autyzmu przejawiają wyraźną tendencję do wykonywania powtarzalnych wzorów zachowań i aktywności, które mogą związane być z ich wąskimi zainteresowaniami. Specjaliści zwracają uwagę na fakt, że może cechować ich mniejsza elastyczność, a zatem mogą oni przejawiać znacznie większe trudności w dostosowywaniu się do zmian otoczenia. Co więcej, mogą oni odznaczać się specyficznym sposobem poruszania się oraz mówienia.

Dostrzegając cechy charakterystyczne dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu powinniśmy pamiętać, że odznaczają się oni odmiennym funkcjonowaniem układu nerwowego, a zatem odbierają oni świat w inny sposób niż przeciętna jednostka. W związku z tym, mogą oni także posiadać (mniejsze lub większe) problemy związane z odbieraniem bodźców zmysłowych płynących z otoczenia. Część mężczyzn autystycznych może doświadczać nadmiernej wrażliwości na dźwięki, obrazy oraz zapachy. Ich nadmiar lub wyrazistość może doprowadzać nawet do poczucie wewnętrznego cierpienia, a tym samym zakłócenia funkcjonowania.

Oprócz odmienności sensorycznej, dorośli z rozpoznaniem autyzmu przejawiają także szczególne potrzeby percepcyjne oraz poznawcze. Zdaniem specjalistów, mogą wykazywać problemy w zakresie funkcji wykonawczych (planowania, pamięci roboczej, kontroli uwagi). Dodatkowo, często doświadczają trudności w orientacji przestrzennej, zwłaszcza wtedy, gdy znajdują się w nieznanym/nowym miejscu. Co jednak niezwykle istotne, mężczyźni Ci dobrze funkcjonują w środowisku kontrolowanym i łatwym do przewidzenia. Psychologowie zwracają uwagę, że dorośli z rozpoznaniem ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu) w wielu przypadkach doświadczają także problemów psychicznych, wśród których najczęściej wymienia się zaburzenia lękowe oraz depresyjne i zaburzenia o charakterze obsesyjno-kompulsywnym.

Badania oraz obserwacje specjalistów ukazują nie tylko trudności, ale także korzyści wynikające z diagnozy zaburzeń autystycznych, związane przede wszystkim ze zdolnością do ponadprzeciętnego rozwoju w specyficznej dziedzinie, która znajduje się w sferze zainteresowań jednostki.

Droga do samodzielności dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem autyzmu

Nie podlega wątpliwości fakt, że czas dorastania oraz wchodzenia w dorosłość jest jednym z najtrudniejszych w życiu człowieka. Doprowadza bowiem nie tylko do istotnych zmian, ale przede wszystkim pozwala na możliwość decydowania o sobie, a tym samym na osiągnięcie osobistej niezależności. Dlatego też możemy przyjąć, że okres usamodzielniania się, a tym samym osiągania dorosłości jest szczególnym wyzwaniem dla mężczyzn z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu, a także dla członków ich rodzin.

W związku z tym, na terenie naszego kraju coraz częściej prowadzone są projekty, których celem jest ułatwienie procesu usamodzielniania osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Jednym z takich projektów był prowadzony w latach 2018-2022 „Azymut-Samodzielność”, którego celem było pokazanie, jak powinno tworzone być mieszkalnictwo wspomagane dla pacjentów oraz ich rodzin.

Niestety, takich projektów wciąż jest za mało. Dorosłym mężczyznom z autyzmem brakuje dostępu nie tylko do fachowego wsparcia, ale także informacji, dzięki którym mogliby dotrzeć do źródeł pomocy społecznej. Zgodnie ze współczesnymi analizami, na terenie naszego kraju nadal brakuje wsparcia na poziomie instytucjonalnym, co bezsprzecznie utrudnia proces usamodzielniania się mężczyzn z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Dorosły mężczyzna z autyzmem na rynku pracy

Zgodnie z raportem opracowanym przez Najwyższą Izbę Kontroli, większość osób z rozpoznaniem ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu) nawet po zakończeniu edukacji wymaga specjalistycznej pomocy, nie tylko w zakresie osiągnięcia samodzielności, ale także przygotowania do podjęcia pracy zawodowej. Dlatego też powinni uczestniczyć w Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ) oferujących zajęcia ukierunkowane na rehabilitację społeczną oraz zawodową, dzięki której podopieczni będą w stanie podjąć pracę na otwartym, bądź chronionym rynku pracy, na przykład w Zakładzie Aktywności Zawodowej (ZAZ). Niestety, dostępność niniejszych placówek jest wciąż niewielka, szczególnie dla osób z autyzmem oraz zespołem Aspergera. Wynika to przede wszystkim z braku odpowiedniej kadry specjalistów.

Zarówno w ramach WTZ (Warsztatów Terapii Zajęciowej), jak i ZAZ (Zakładów Aktywności Zawodowej) rzadko zatrudniani są psychologowie, a jeśli już to pracują oni jedynie w niewielkim wymiarze godzin. Być może właśnie dlatego instytucje te w ocenie NIK (Najwyższej Izby Kontroli) odznaczają się niską skutecznością i niewystarczającą realizacją celów z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej. Specjaliści zwracają uwagę, że może to wynikać także z braku zindywidualizowanego podejścia do podopiecznych.

Na kanwie raportu NIK opracowano nowe wytyczne, zgodnie z którymi konieczne jest przekazanie większej ilości środków na działalność Warsztatów Terapii Zajęciowej oraz Zakładów Aktywności Zawodowej, a co za tym idzie zwiększenie ilości tych placówek i zatrudnienie w nich odpowiedniej kadry, która pomogłaby w opracowaniu indywidualnych planów rehabilitacyjnych również dla osób z autyzmem oraz Zespołem Aspergera.

Utrudniony dostęp do wskazanych wyżej placówek wpływa na fakt, iż na polskim rynku pracy wskaźnik zatrudnienia osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest niższy niż 1%. Osoby te rzadko poszukują pracy. Zgodnie z raportem NIK (Najwyższej Izby Kontroli), w 2018 roku w powiatowych urzędach pracy w całej Polsce zarejestrowanych było tylko 78 osób z wymienionymi wyżej zaburzeniami.

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że większość pracowników z zaburzeniami ze spektrum autyzmu charakteryzuje nie tylko dokładność i zaangażowanie, ale także: cierpliwość, przestrzeganie zasad i procedur panujących w miejscu pracy, bardzo dobra pamięć, zadowolenie z wykonywanej pracy oraz otrzymywanej pensji.

Związki romantyczne, seksualność i rodzicielstwo dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem autyzmu

Zgodnie w powszechnie obowiązującą wiedzą, mężczyźni z zaburzeniami ze spektrum autyzmu doświadczają licznych trudności w zakresie budowania relacji romantycznych. W codziennym życiu możemy obserwować młode osoby, które bez większych problemów podejmują kontakty z innymi ludźmi i budują z nimi trwałe związki. Dorośli mężczyźni z rozpoznaniem autyzmu mniej chętnie podejmują takie interakcje, a jeśli już to robią, to istnieje ryzyko, że będą one przebiegać w nieprawidłowy sposób.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że te nieprawidłowości nie są związane z intelektualnym poziomem funkcjonowania jednostki. Nawet w przypadku mężczyzn z rozpoznaniem Zespołu Aspergera (którzy niejednokrotnie dysponują ponadprzeciętnym poziomem inteligencji), obserwowane są znaczne trudności na poziomie budowania relacji, zwłaszcza tych o charakterze romantycznym. Zdaniem specjalistów, wynika to przede wszystkim z zaburzenia sfery społecznego uczenia się, które jest charakterystyczne dla przebiegu ASD (zaburzeń ze spektrum autyzmu). Ponadto, w opinii psychologów i terapeutów problemy te znajdują swoje źródło w zaburzeniu odczytywania intencji innych osób, a także z nieprawidłowego rozwoju kompetencji komunikacyjnych, społecznych i emocjonalnych.

U dorosłych mężczyzn z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu uwidaczniają się także trudności w kontekście nawiązywania relacji seksualnych. W tym miejscu warto bowiem pamiętać, że to nie tylko biologia wyznacza zakres naszych fizjologicznych potrzeb, ale także ogólne przyjęte normy społeczne. Mężczyźni z rozpoznaniem autyzmu mogą jednak doświadczać trudności w rozumieniu, a także przestrzeganiu tych norm. Dodatkowo prezentowane przez nich trudności komunikacyjne nie ułatwiają nawiązywania relacji seksualnych, które powinny być wyrazem bliskości emocjonalnej. W tym miejscu warto jednak pamiętać, że życie seksualne mężczyzn z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w znacznej mierze uzależnione jest od stopnia zaawansowania i intensywności dotykających ich objawów.

Specjaliści dostrzegają jednak, że mężczyźni z zaburzeniami ze spektrum autyzmu doświadczają znacznych trudności w interpretacji sygnałów pozawerbalnych wysyłanych przez partnerkę/partnera. Doprowadzić to może do nadinterpretacji sygnałów lub ich całkowitego niedostrzegania.

Co bardzo istotne, w świetle współczesnych badań, wysokofunkcjonujący mężczyźni z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu często wchodzą w relacje romantyczne, a nawet zakładają rodziny. Okazuje się bowiem, że na przestrzeni lat są oni w stanie wykształcić efektywne strategie radzenia sobie z niejasnymi sytuacjami społecznymi, a dzięki prowadzonym oddziaływaniom terapeutycznym mogą także rozwijać swoje umiejętności komunikacyjne, zarówno na poziomie werbalnym, jak i niewerbalnym.

Autyzm u dorosłych mężczyzn w świadomości opinii społecznej

W świetle badań przeprowadzonych w 2015 roku przez CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej), ponad 20% Polaków jest zdania, że zaburzenia ze spektrum autyzmu mogą dotyczyć wyłącznie dzieci, 12% nie wie, że zaburzenie to może występować u osób dorosłych, a prawie 15% Polaków w ogóle nie zna niniejszego zaburzenia.

W tym miejscu warto jednak przypomnieć, ze autyzm jest zaburzeniem, które utrzymuje się przez całe życie człowieka. W kontekście płci stosunek jego występowania szacowany jest na 3:1 (w stosunku mężczyzn do kobiet). Co ważne, niniejsze zaburzenie diagnozowane jest u około 1% populacji świata. Niemniej jednak liczba osób z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) stale się zwiększa, między innymi ze względu na fakt lepszej wykrywalności niniejszego zaburzenia.

Z uwagi na tak wysoki wskaźnik występowania, to bardzo ważne, aby zwiększać naszą świadomość na temat zaburzeń autystycznych u osób dorosłych. Między innymi właśnie dlatego w 2016 roku opublikowany został Ogólnopolski Spis Autyzmu, dzięki któremu mogliśmy bliżej przyjrzeć się sytuacji młodzieży oraz osób dorosłych z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu na terenie naszego kraju. W niniejszym spisie szczególny nacisk położony został na sytuację osób u których rozpoznano wysokofunkcjonujący autyzm, a zatem na grupę, która rzadko uwzględniana jest w rządowych programach wsparcia.

Na podstawie niniejszego raportu wysnuto wniosek, iż dorośli mężczyźni z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) często doświadczają uczucia samotności oraz odizolowania od społeczeństwa, co jest sprzeczne z ich wewnętrznymi potrzebami, a także sprzyja ogólnemu obniżeniu poziomu zadowolenia z życia. Być może wynika to z faktu, iż w społeczeństwie wciąż żywe są błędne przekonania na temat funkcjonowania oraz potrzeb niniejszych osób. Czas zacząć to zmieniać.

Podsumowanie

Jak zaznaczono powyżej, autyzm jest nie tylko powszechnym, ale także utrzymującym się przez całe życie zaburzeniem. I chociaż większość badań dotyczy funkcjonowania dzieci i młodzieży z niniejszym rozpoznaniem, warto pamiętać, że w pewnym momencie wkroczą one w dorosłość i mimo zmiany swojego wieku, nie przestaną potrzebować odpowiedniego wsparcia. W związku z tym niezwykle ważne jest poszerzanie naszej świadomości na temat niniejszego zaburzenia, a także tworzenie specjalistycznych placówek, będących w stanie nieść adekwatne wsparcie dla dorosłych mężczyzn z autyzmem, którzy pragną osiągnąć samodzielność zarówno w wymiarze zawodowym, jak i relacyjnym. To także bardzo ważne, aby osoby te miały szansę pracować nie tylko z psychologami, ale także specjalistami z zakresu seksuologii. Być może dzięki temu łatwiej będzie im odnaleźć się w zawiłych ścieżkach relacji intymnych, a tym samym stworzyć satysfakcjonujący związek oraz rodzinę (o ile mieści się to w sferze ich potrzeb).

Bibliografia

1. Buława-Halasz, J. (2015). Emancypacja osób autystycznych. Wprowadzenie do zagadnienia. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, 10, s. 73–87;
2. Brugha, T. S., Mcmanus, S., Bankart, J., Scott, F., Purdon, S., Smith, J., Bebbington, P., Jenkins, R., Meltzer, H. (2011). Epidemiology of autism spectrum disorders in adults in the community in England. Archives of General Psychiatry, 68(5), 459–465;
3. Davidovitch, M., LevitBinnun, N., Golan, D., ManningCourtney, P. (2015). Late Diagnosis of Autism Spectrum Disorder After Initial Negative Assessment by a Multidisciplinary Team. Journal of Developmental and Behavioral Paediatrics, 36(4), s. 227–234;
4. Geurts, H.M., Jansen, M.D. (2012). A Retrospective Chart Study: The Pathway to a Diagnosis for Adults Referred for ASD Assessment. Autism: The International Journal of Research and Practice, 16(3), 299–305;
5. Happé, F.G., Mansour, H., Barrett, P., Brown, T., Abbott, P., Charlton, R.A. (2016). Demographic and Cognitive Profile of Individuals Seeking a Diagnosis of Autism Spectrum Disorder in Adulthood.Journal of Autism and Developmental Disorders, 46(11), 3469–3480;
6. Helles,A., Gillberg, C. I., Gillberg, C., Billstedt, E. (2015). Asperger syndrome in males over two decades: Stability and predictors of diagnosis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 56(6), 711–718;
7. Hiller, R.M., Young, R.L., Weber, N. (2016). Sex Differences in Pre-Diagnosis Concerns for Children Later Diagnosed with Autism Spectrum Disorder. Autism: The International Jour-nal of Research and Practice, 20(1), 75–84;
8. Ketelaars, C., Horowitz, E., Sytema, S., Bos, J., Wiersma, D., Minderaa, R., Hartman, C. A. (2008). Brief Report: Adults with Mild Autism Spectrum Disorders (ASD): Scores on the Autism Spectrum Quotient (AQ) and Comorbid Psychopathology. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, 176–180;
9. Lehnhardt, F.-G., Falter, C.M., Gawronski, A., Pfeiffer, K., Tepest, R., Franklin, J., Vogeley, K. (2016). Sex-Related Cognitive Profile in Autism Spectrum Disorders Diagnosed Late in Life: Implications for the Female Autistic Phenotype. Journal of Autism and Developmental Disorders, 46(1), 139–154;
10. Pisula, E., Kawa, R., Szostakiewicz, Ł., Łucka, I., Kawa, M., Rynkiewicz, A. (2013). Autistic Traits in Male and Female Students and Individuals with High Functioning Autism Spectrum Disorders Measured by the Polish Version of the Autism-Spectrum Quotient. Plos One, 8(9);
11. Płatos, M. (2018). Autyzm odcieleśniony. Historia społecznego konstruowania autyzmu jako choroby, zaburzenia i niepełnosprawności. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia de Cultura, 10, s. 100–112;
12. Płatos, M. (red.). (2016). Ogólnopolski Spis Autyzmu. Sytuacja młodzieży i dorosłych z autyzmem w Polsce. Warszawa: Stowarzyszenie Innowacji Społecznych „Mary i Max”;
13. Projekt Azymut – Samodzielność – Projekt Partnerski realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Nr WND-POWR.02.08.00-00-0023/17 o nazwie: „Azymut – Samodzielność” dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 2.8 Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020;
14. Raport CBOS (2021). Społeczny obraz autyzmu. Raport z badań ilościowych zrealizowanych przez Fundację CBOS dla Fundacji JiM;
15. Rynkiewicz, A., Łucka, I., Fryze M. (2012). Wysokofunkcjonujące dziewczęta z autyzmem i zespołem Aspergera – przyczyny rzadkiego diagnozowania, opis przypadków. Psychiatria, 2(9), s. 43–52;
16. Schütze, F. (2012). Analiza biograficzna ugruntowana empirycznie w autobiograficznym wywiadzie narracyjnym. Jak analizować autobiograficzne wywiady narracyjne. W: K. Kaźmierska (red.), Metoda biograficzna w socjologii. Antologia tekstów. Kraków: Wydawnictwo Nomos;
17. Sławińska, A. (2014). Zespół Aspergera u osób dorosłych – zbieżność z innymi zaburzeniami, zaburzenia współwystępujące i problemy towarzyszące. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 14, s. 304–307;
18. Świtaj,P. (2009). Rola diagnozy psychiatrycznej w procesie stygmatyzacji osób z zaburzeniami psychicznymi. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 18(4), s. 377–386;
19. Wise, E., Smith, M., Rabins, P. (2017). Aging and Autism Spectrum Disorder: A Naturalistic, Longitudinal Study of the Comorbidities and Behavioral and Neuropsychiatric Symptoms in Adults with ASD. Journal of Autism & Developmental Disorders, 47(6), 1708–1715.