Rola brata w relacjach między rodzeństwem

Rola brata w rodzinie w głównej mierze zależy od kolejności urodzeń. W literaturze specjalistycznej wiele uwagi poświęca się bowiem osobie starszego brata, któremu przez wiele pokoleń przypisywana była rola opiekuna młodszego rodzeństwa i strażnika ich bezpieczeństwa. Warto jednak wiedzieć, że współcześnie role przypisywane rodzeństwu ze względu na płeć zdają się stopniowo zanikać. Niemniej jednak, nadal jesteśmy w stanie dostrzec pewne, charakterystyczne schematy wychowawcze stosowane w opiece nad męskim potomkiem. Od chłopców nie wymaga się bowiem wykonywania dużej ilości obowiązków domowych. Ponadto, częściej tolerowane są ich spontaniczne zachowania, związane niejednokrotnie z nieprzestrzeganiem reguł w środowisku domowym. Co ciekawe, badania oraz obserwacje psychologiczne zwracają uwagę na fakt, iż rodzice poświęcają mniejszą ilość czasu na rozmowę z chłopcami o ich uczuciach. Dlatego też, ich edukacja emocjonalna, a w konsekwencji inteligencja emocjonalna, na wczesnym etapie życia chłopców jawi się jako niższa, niż w przypadku dziewcząt.

W relacji starszego brata z rodzeństwem, istotną rolę odgrywa nie tylko płeć rodzeństwa, ale także istniejąca między nimi różnica wieku. W przypadku braci między którymi istnieje mała różnica wieku, łatwiej jest dostrzec wspólnotę zainteresowań, a tym samym chęć wspólnego spędzania czasu (np. podczas gry w piłkę). W przypadku większej różnicy wieku, starszy brat niejednokrotnie stanowi dla młodszego wzór do naśladowania, który w okresie dorastania zdaje się być silniejszy niż wzór stanowiony przez postać ojca. W kontekście relacji brata z młodszą siostrą, wyróżnia się postawa opiekuńcza. Niemniej jednak, w okresie wczesnoszkolnym bracia i siostry nie mają ze sobą wiele wspólnych zainteresowań. Częściej podejmują oni odrębne aktywności.

Rola siostry w relacjach między rodzeństwem

Postrzeganie roli siostry w relacjach między rodzeństwem zmienia się w zależności od przyjętego kontekstu historycznego oraz kulturowego. Co ciekawe, to właśnie obrany kontekst stanowi podłoże do kształtowania się oczekiwań wobec dziewczynki przyjmującej rolę siostry. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku dostępne były podręczniki, które w jasny sposób określały rolę dziewczynek w relacjach rodzinnych. Zgodnie z wiedzą w nich zawartą, siostra miała nie tylko stanowić wsparcie dla matki wychowującej swoje potomstwo, ale także aktywnie uczestniczyć w wykonywaniu obowiązków domowych, jak również dbać o zachowanie prawidłowych stosunków między braćmi. Wobec dziewcząt wymagane było wówczas posłuszeństwo, tolerancja, a nawet uległość.

Z biegiem lat rola siostry w relacjach rodzinnych zaczęła się zmieniać. Niemniej jednak, współcześnie nadal od dziewczynek wymaga się większego „rozsądku” oraz ustępliwości w obliczu kłótni z bratem. Ponadto, starsza siostra w relacjach rodzinnych często przejawia rolę opiekunki oraz powiernicy, z którą można porozmawiać na temat bieżących problemów. Na wczesnym etapie rozwoju, dziewczynki postrzegane są jako mniej problematyczne. Chętniej podporządkowują się one zasadom panującym w środowisku domowym. Co ciekawe, są one także bardziej skłonne do podejmowania aktywności, które przejawiane są przez ich braci. Nie stronią od uczestniczenia w zabawach na świeżym powietrzu (takich jak gra w piłkę), czy też bawienia się zabawkami, które przez wiele pokoleń charakteryzowane były jako zabawki chłopięce (np. samochodziki).

Różnice płci a emocjonalność dziecka i kształtowanie wobec niego oczekiwań

Jeszcze pod koniec ubiegłego wieku prowadzone były liczne badania, które miały na celu scharakteryzowanie różnic płciowych w kontekście emocjonalności dziecka. Okazuje się, że ważną rolę w procesie kształtowania się emocjonalności dzieci odgrywa nie sama płeć, a związana z nią edukacja emocjonalna. Badaniach przeprowadzone w 1997 roku przez Daniela Golemana (amerykańskiego psychologa) wskazują, że:

• Rodzice częściej rozmawiają z dziewczynkami na temat emocji. Jeśli rozmawiają z chłopcami, konwersacja zazwyczaj związana jest z tematem złości;
• Dziewczynki otrzymują od rodziców znacznie więcej informacji na temat emocji niż chłopcy;
• Podczas opowiadania historyjek dziewczynkom, rodzice znacznie częściej używają słów, których zadaniem jest odzwierciedlenie stanów emocjonalnych przedstawianych postaci;
• Podczas zabawy z niemowlętami, matki są skłonne okazywać większy wachlarz emocji wobec córek niż synów;
• Podczas rozmów z córkami, matki chętniej szczegółowo opisują stany emocjonalne;
• Podczas rozmów z synami, matki skupiają się wokół złych emocji, na przykład złości.
  

Co ciekawe, u źródeł zróżnicowanej emocjonalności chłopców i dziewcząt doszukuje się nie tylko odmiennej edukacji emocjonalnej, ale także różnic w opanowaniu umiejętności językowych, które dziewczynki osiągają szybciej niż chłopcy, a zatem szybciej niż oni, są w stanie zwerbalizować towarzyszące im emocje.

Wśród najważniejszych różnic, związanych z emocjonalnością chłopców i dziewcząt, możemy wyróżnić:

Tendencję dziewcząt do:

• Wyrażania własnych emocji;
• Dążenia do współpracy;
• Powstrzymywania wrogości i niechęci wobec innych osób;
• Podtrzymywania nawiązywanych więzi;
• Prawidłowego odczytywania emocji innych osób;
• Wyrażania własnych emocji poprzez mimikę;
• Żywiołowego i intensywnego doznawania emocji.

Tendencję chłopców do:

• Podejmowania bezpośredniej konfrontacji w obliczu konfliktu;
• Podejmowania współzawodnictwa;
• Okazywania niezależności;
• Minimalizowania własnych emocji;
• Słabego odzwierciedlania własnych emocji poprzez mimikę.

Różnice płci u dzieci dostrzeżono także w kontekście rozwoju dziecięcych teorii umysłu. W analizach Simona Barona-Cohena (brytyjskiego specjalisty z zakresu psychologii rozwoju) z 2002 roku, zwrócono uwagę na pojęcie empatii oraz systematyzowania. Empatia to umiejętność pozwalająca na identyfikację oraz wyrażenie adekwatnej reakcji na emocje i myśli drugiej osoby. Niniejsza zdolność pozwala także na przewidywanie ludzkich zachowań. Zdaniem autora niniejszych badań, umiejętność ta częściej spotykana jest u dziewczynek. U chłopców natomiast dominuje systematyzowanie, czyli konstruowanie systemów przewidywania konsekwencji konkretnych zachowań w różnych sytuacjach oraz kontrolowania tych zachowań. To właśnie te dwie umiejętności, zdaniem autora, są kluczowe dla rozróżnienia działania mózgu z uwzględnieniem płci, które może mieć duże znaczenie w kontekście relacji między rodzeństwem oraz kształtowania się wobec nich konkretnych oczekiwań.

Być bratem i siostrą na przestrzeni życia

Relacja między bratem a siostrą zmienia się na przestrzeni życia. W pierwszych latach, rodzeństwo jest towarzyszem zabaw. Z czasem nabiera ono jednak coraz większego znaczenia. W okresie wczesnego dzieciństwa, wśród dzieci dominuje raczej postawa egoistyczna. Oznacza to, iż bez względu na płeć, są one nastawione na własne dobro. Ponadto, w tym okresie najczęściej pojawia się rywalizacja między rodzeństwem oraz zazdrość o uwagę rodziców. Wraz z okresem dojrzewania, rodzeństwo wykazuje potrzebę własnej odrębności. Niemniej jednak, rozwija ono umiejętność tworzenia koalicji względem starszego pokolenia i skoordynowanego działania w imię wspólnego dobra. Większość osób zaczyna doceniać obecność brata oraz/lub siostry w swoim życiu w okresie dorosłości. Zwłaszcza dziś, kiedy tak trudno jest nam nawiązywać trwałe relacje międzyludzkie. To właśnie brat oraz siostra stają się naszym powiernikiem oraz źródłem bezgranicznego wsparcia.

Relacje między rodzeństwem w okresie dorosłości cenione są przede wszystkim ze względu na bezinteresowność. Wiele osób posiadających wsparcie rodzeństwa w okresie dorosłości określa je także mianem bezgranicznego, co oznacza, że mogą oni liczyć na wsparcie brata oraz/lub siostry bez względu na okoliczności.

Portret relacji między rodzeństwem w literaturze antycznej oraz współczesnych baśniach

Relacje między rodzeństwem stanowiły inspiracje nie tylko dla psychologów i pedagogów, ale także twórców literackich. Już w czasach starożytnych dostrzegano ich złożoność oraz skomplikowany charakter. Stary testament opisuje najczęściej relacje między braćmi w charakterze rywalizacji. Wyraźnie zobrazowane zostało to w opowieści o Kainie oraz Ablu. Znamiona rywalizacji między braćmi możemy także dostrzec w historii Edypa, którego męscy potomkowie toczyli spór o tron na śmierć i życie. Łagodne oblicze relacji między rodzeństwem wykazywała natomiast siostra, stanowiąca w tekstach literatury antycznej uosobienie dobroci oraz bezgranicznej miłości względem rodzeństwa. W celu odnalezienia niniejszych tendencji, możemy odnieść się do historii Antygony, która poświęciła własne życie, aby pochować zwłoki obdarzonego bezwarunkową miłością brata.

Nie tylko literatura antyczna, ale także współczesne baśnie chętnie podejmują się zobrazowania relacji między rodzeństwem. Podobnie jak w Biblii oraz mitologii greckiej relacja braci, tak i współcześnie relacja sióstr opisywana jest zazwyczaj w cieniu rywalizacji. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na historię Kopciuszka. Niemniej jednak, jedną z ciekawszych baśni zwracających uwagę na relację między rodzeństwem mieszanym jest opowieść o Jasiu i Małgosi, która zawiera w sobie utarte stereotypy na temat postaw i cech osobowości przejawianych zarówno przez brata, jak i siostrę. Na początku tej opowieści, rodzeństwo nawiązuje koalicję, aby sprzeciwić się złej macosze, a tym samym opuszcza dom rodzinny. W pierwszym etapie ich podróży to Jasiu przejmuje rolę opiekuna i próbuje otoczyć wsparciem nieporadną w tej sytuacji Małgosię, która na niepowodzenia reaguje płaczem. Jasiu jest także prowodyrem zachowań, które wpędzają ich w kłopoty. Natomiast Małgosia jawi się jako dziewczynka spolegliwa i wykonująca polecenia. Niemniej jednak, wraz z upływem czasu, kiedy rodzeństwo zostaje rozdzielone, a Małgosia postawiona zostaje w sytuacji krytycznej, jest w stanie podjąć odważną decyzję, która ostatecznie ratuje rodzeństwo z opresji. Co ciekawe, w drodze powrotnej to również ona jest inicjatorem rozwiązań, które ostatecznie doprowadzają dzieci do szczęśliwego zakończenia.

Historia Jasia i Małgosi w pewien sposób opisuje zmiany, jakie mają miejsce w relacji między rodzeństwem. Choć na wczesnym etapie dorastania, to brat jest w stanie zapewnić opiekę siostrze, wraz z rozwojem inteligencji emocjonalnej oraz nabywania doświadczeń, to siostra staje się osobą, która jest w stanie zapewnić rodzeństwu opiekę.

Podsumowanie

Relacje między rodzeństwem są wyjątkowe i różnią się w zależności od wielu czynników, w tym płci. Niemniej jednak, wraz z upływem lat różnice między płciami zacierają się. W oczach dorosłych osób, posiadanie rodzeństwa wiąże się z pozytywnymi doświadczeniami. Dojrzałe rodzeństwo docenia przede wszystkim możliwość otrzymania bezwarunkowego wsparcia od brata oraz/lub siostry, w obliczu trudnej sytuacji życiowej. Ponadto, posiadanie rodzeństwa doceniane jest ze względu na trwałość więzi, która nawet w obliczu sporów pozostaje w cieniu bezwarunkowej miłości.

Bibliografia

1. Capodeci, S. Rodzeństwo – Jaś i Małgosia czy Kain i Abel (przeł. K. Klauza). Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax. 2006;
2. Filipiak G. Kompetencja emocjonalna kobiet i mężczyzn a życie w rodzinie. Rodzina w Czasach Szybkich Przemian Roczniki Socjologii Rodziny XIII UAM, Poznań 2001;
3. Harwas-Napierała, B. Specyfika komunikacji interpersonalnej w rodzinie ujmowanej jako system (s. 47–72). W: I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 2014;
4. McHaleS., Kim J., Whiteman S. Siblings relationships in childhood and adolescence. In: P.Noller, J.Feeney (eds.). Close relationships. Functions, forms and processes (pp.127-150). New York: Psychology Press. 2006;
5. Ostrouch-Kamińska J. Płeć jako filtr interpretacyjny w badaniach nad relacjami rodzinnymi. trzy przykłady konstruowania metodologicznych założeń projektów. Rocznik Lubuski, Tom 42, cz. 1, 2016;
6. Péju, P. Dziewczynka w baśniowym lesie. O poetykę baśni w odpowiedzi na interpretacje psychoanalityczne i formalistyczne (przeł. M. Pluta). Warszawa: Wydawnictwo Sic! 2008;
7. Przybył I. Rodzeństwo w dobie denormalizacji zobowiązań rodzinnych: wsparcie, zaufanie i konflikt. Studia Socjologiczne, 2 (225). Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. 2017;
8. Radochoński M. Odrębne elementy środowiska rodzinnego i pozarodzinnego a kształtowanie się różnic psychicznych między rodzeństwem: potrzeba nowego paradygmatu badań. Życie rodzinne – Uwarunkowania Makro i Mikrostrukturalne Roczniki Socjologii Rodziny XIV, UAM. Poznań 2002;
9. Radomska A, Horodziejczyk D. Rozwój dziecięcych teorii umysłu a płeć i kompetencja komunikacyjna. PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, tom 11, nr 2s. 49–60, 2006;
10. Sikorska, M. „Tradycyjni” versus „nowocześni” – rosnąca polaryzacja wzorów życia rodzinnego we współczesnej Polsce. W: B. Łaciak (red.). Obyczajowość polska początku XXI wieku – w procesie przemian. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak, s. 121–149. 2014;
11. Ungeheuer-Gołąb, A. Siedząca na drzewie… W poszukiwaniu żeńskich wzorców osobowych w literaturze dla dzieci. W: B. Niesporek-Szamburska i M. Wójcik-Dudek (red.), Nowe opisanie świata. Literatura i sztuka dla dzieci i młodzieży w kręgach oddziaływań (s. 193–209).Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2013;
12. Yanai-Malach, Ch., Moses, Aaron, Miriam. Integrative sibling relationship, referat wygłoszony podczas I Międzynarodowej Konferencji Psychoterapii Dorosłych i Psychoterapii Dzieci i Młodzieży nt. Rodzeństwo – rywalizacja i zawiść – współistnienie i troska, 14–16 X 2011.