W znacznej mierze tempo przemian metabolicznych ludzkiego organizmu jest zależne od funkcjonowania gruczołu tarczowego oraz produkowanych i wydzielanych przez niego hormonów. Syntetyzowane przez tarczycę trijodotyronina (FT3) i tetrajodotyronina (FT4) poprzez wiązanie się ze swoistymi receptorami wewnątrz poszczególnych komórek organizmu powodują, najogólniej, przyspieszenie tempa przemiany materii. Tak zwana eutyreoza, czyli stan, w którym istnieje dynamiczna równowaga pomiędzy szybkością syntezy a rozkładem poszczególnych związków (głównie białek, tłuszczy i wielocukrów), jest zapewniana przez prawidłową funkcję gruczołu tarczowego. Choroby tarczycy prowadzące zarówno do niedoczynności (hypoteroza), jak i nadczynności (hypertyreoza) tego gruczołu prowadzą, zazwyczaj, do zaburzenia tej delikatnej równowagi metabolicznej, czego pośrednim efektem, może być, zmiana dotychczasowej wagi ciała danego pacjenta.

Najogólniej można powiedzieć, że konsekwencją niedoczynności tarczycy jest wzrost dotychczasowej wagi ciała, a nadczynności tarczycy postępujące chudnięcie. Obie te sytuacje są konsekwencją wielokierunkowego wpływu hormonów tarczycy na wszystkie układy naszego organizmu i nie można ich sprowadzić jedynie do zmiany dotychczasowego tempa przemiany materii.

Wpływ niedoczynności tarczycy na wzrost wagi ciała

Stopniowy i postępujący wzrost wagi ciała w przebiegu niedoczynności tarczycy wynika z wielu składowych. Konsekwencją niedoboru wolnych hormonów tarczycy jest, chociażby zwiększone odkładanie w organizmie substancji odżywczych w postaci tkanki tłuszczowej, co wynika m.in. ze zmniejszonych potrzeb energetycznych organizmu w tym okresie. Dodatkowo w sytuacji tej miejsce mają również postępujące zmiany w profilu lipidowym: w niedoczynności tarczycy obserwuje się, zazwyczaj, podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego i tzw. frakcji LDL (ang. low-density lipoprotein, tzw. ’’zły cholesterol’’) oraz obniżenie frakcji cholesterolu HDL (ang. high-density lipoprotein, tzw. ’’dobry cholesterol’’). Wszystkie te procesy sprzyjają nieprawidłowej wadze ciała w stanie niedoboru hormonów gruczołu tarczowego.

Kolejnymi czynnikami mającymi wpływ na całkowitą masę ciała w przebiegu niedoczynności tarczycy jest zaburzona gospodarka wodno-elektrolitowa ustroju i motoryka przewodu pokarmowego. Spowolniona perystaltyka przewodu pokarmowego, w tym okresie, sprzyja dłuższemu pasażowi pokarmu i mas kałowych. W wyniku długiego przechodzenia mas kałowych przez dolny odcinek przewodu pokarmowego (jelito cienkie i grube) i ich kontaktu ze śluzówką jelit miejsce ma intensywny proces zwrotnego wchłaniania wody, co utrudnia prawidłowe oddawanie stolca. Pojawiają się zaparcia, a w pętlach jelitach mogą zalegać znaczne ilości kału. Zatrzymywanie wody w organizmie, a zatem i wzrost wagi ciała w hypotyreozie, jest także dodatkowym efektem zmian metabolicznych w innych układach i narządach naszego ciała. Nerki są częścią układu moczowego, które, w warunkach prawidłowych, odpowiadają m.in. za oczyszczanie krwi z produktów przemian materii, produkcję moczu i utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej ustroju. Przewlekły, w stosunku do potrzeb danej osoby, niedobór hormonów gruczołu tarczowego, prowadzi do upośledzenia procesu filtracji i wytwarzania moczu przez kłębuszki nerkowe – zaburzona praca nerek jest, w tym przypadku, najbardziej widoczna w zakresie wydalania wody, która stopniowo kumuluje się w organizmie. Sytuacja ta, w skrajnym przypadku, może prowadzić do tzw. zatrucia wodnego, które jest stanem zagrożenia życia. Ograniczone jest również wydalanie wody wraz z potem. Wszystkie te składowe sprzyjają, w mniejszym, bądź w większym stopniu zmianie dotychczasowej wagi ciała. 

Postępujące tycie, jest, po części, efektem niedostatecznego oddziaływania hormonów tarczycy na struktury ośrodkowego układu nerwowego. Niewyrównana niedoczynność gruczołu tarczowego sprzyja pojawieniu się apatii, ospałości czy rozwoju objawów o charakterze depresyjnym. Wszystko to ’’utrudnia’’ pacjentom podjęcie odpowiedniej, dostosowanej do ich możliwości, aktywności fizycznej sprzyjając, najczęściej, dalszemu, stopniowemu wzrostowi wagi ciała.

Dodatkowym czynnikiem wpływającym pośrednio na wagę ciała i, po części, na pykniczną budowę ciała, w okresie niedoczynności tarczycy, jest zmniejszone tempo rozkładu obecnych w tkance podskórnej tzw. glikozaminoglikanów. Glikozaminoglikany są wielocukrami, których rola polega m.in. na nadawaniu skórze i tkance podskórnej odpowiedniej sprężystości i jędrności. W przypadku spowolnienia przemiany i rozkładu tych związków chemicznych może dochodzić, szczególnie w długo trwającej i niewyrównanej hormonalnie niedoczynności tarczycy, do pojawienia się m.in. w okolicy kończyn dolnych, twarzy twardych obrzęków, co określa się jako obrzęk śluzowaty (łac. myxoedema).

Wpływ nadczynności tarczycy na spadek wagi ciała

Nadczynność tarczycy jest stanem, w którym obserwuje się nadprodukcję hormonów tarczycy w stosunku do potrzeb metabolicznym ustroju. Efektem zwiększonego tempa przemiany materii jest obserwowany, u tych pacjentów, stopniowy spadek masy, który podobnie jak wzrost masy ciała w niedoczynnosci tarczycy, ma wieloprzyczynowe podłoże.

Podstawowe znaczenie w stopniowej utracie wagi ciała, w okresie hypertyreozy, ma przesunięcie równowagi metabolicznej ustroju w kierunku procesów katabolicznych (rozkładu) w stosunku do anabolicznych (syntezy) – dochodzi do stopniowego rozkładu m.in. białek i tkanki tłuszczowej ustroju. W ciężkiej, niewyrównanej nadczynności tarczycy efektem tego mogą być nawet mniej lub bardziej widoczne zaniki mięśniowe m.in. w obrębie kończyn. Typowym i stosunkowo często spotykanym w nadczynności tarczycy objawem jest biegunka, która wynika z przyspieszenia motoryki przewodu pokarmowego. Długo trwające, utrzymujące się czy nawracające epizody luźnych stolców ograniczają czas kontaktu treści pokarmowej ze śluzówką jelit, co ogranicza możliwość wchłaniania substancji odżywczych, mikroelementów czy wody – dochodzi do stopniowej utraty wagi ciała. Wolne hormony tarczycy, poprzez swój wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, doprowadzają zazwyczaj do wzmożenia potliwości, pojawienia się bezsenności, dyskretnych drżeń mięśniowych, czy pobudzenia psycho-ruchowego. Działania te sprzyjają dalszym, zwiększonym i nadmiernym wydatkom energetycznym ustroju, których pośrednim efektem jest postępujące wraz z upływem czasu chudnięcie. 

Należy jednakże zauważyć, że niezależnie do tego czy mam do czynienia z niedoczynnością, czy nadczynnością gruczołu tarczowego, to wahania masy ciała u danego pacjenta są, najczęściej, tylko jednym z wielu objawów, które są efektem zaburzonej gospodarki hormonalnej ustroju. Z tego też względu, w przypadku osób z nadwagą i otyłością, które nie prezentują i nie zgłaszają innych cech mogących świadczyć o niedoczynności tarczycy (np. zwolniona praca serca, uczucie ciągłego zimna, szorstka i sucha skóra), nadmierna masa ciała wynika zazwyczaj z nieprawidłowego stylu życia – diety bogatej w cukry proste, tłuszcze zwierzęce oraz zbyt małej aktywności fizycznej. Leczenie, w takich przypadkach, nie polega na przyjmowaniu preparatów hormonów tarczycy, lecz na odpowiedniej diecie i wysiłku fizycznym. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku postępującej utraty masy ciała, bez obecności innych wykładników mogących świadczyć o nadprodukcji hormonów tarczycy, jak np. bezsenność, drżenie mięśni dłoni, wzmożona potliwość – stany takie wymagają najczęściej poszerzenia diagnostyki, która uwzględnia m.in. możliwość potencjalnego rozwoju choroby nowotworowej.

Bibliografia

1. Interna Szczeklika 2017 Podręcznik Chorób Wewnętrznych Autor: Andrzej Szczeklik, Piotr Gajewski Wydawnictwo: Medycyna Praktyczna Rok wydania: 2017
2. Rashmi Mullur, Yan-Yun Liu and Gregory A. Brent Thyroid Hormone Regulation of Metabolism Physiol Rev. 2014 Apr; 94(2): 355–382.
3. Muhammad A. Shahid; Sandeep Sharma. Physiology, Thyroid Hormone Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2018 Jan-.
4. Gregory A. Brent Mechanisms of thyroid hormone action J Clin Invest. 2012 Sep 4; 122(9): 3035–3043.
5. Pearce EN, Thyroid hormone and obesity. Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2012 Oct;19(5):408-13.
6. Mirella P. Hage and Sami T. Azar The Link between Thyroid Function and Depression J Thyroid Res. 2012; 2012: 590648.
7. Russell T. Joffe, MD Hormone treatment of depression Dialogues Clin Neurosci. 2011 Mar; 13(1): 127–138.
8. Colin M. Dayana and Vijay Panickerb Hypothyroidism and Depression Eur Thyroid J. 2013 Sep; 2(3): 168–179.
9. Amrita Solanki, Shaifali Bansal, Sushil Jindal, Vivek Saxena and Uma Shankar Shukla Relationship of serum thyroid stimulating hormone with body mass index in healthy adults Indian J Endocrinol Metab. 2013 Oct; 17(Suppl1): S167–S169.