Na czym polega psychoterapia systemowa?

Psychoterapia systemowa należy do jednego z czterech głównych nurtów terapeutycznych. Jest ona uznawana za skuteczną formę oddziaływania w obliczu zaburzeń psychicznych oraz trudnych sytuacji życiowych. Zanim jednak przejdziemy do jej pogłębionego opisu, pragniemy pokrótce przybliżyć najważniejsze założenie samej psychoterapii jako formy leczenia. W tym celu warto przytoczyć definicję opracowaną przez Polską Radę Psychoterapii.

W tym ujęciu psychoterapia stanowi zarówno celowe, jak i zaplanowane oddziaływanie o charakterze psychologicznym, którego nadrzędnym celem jest złagodzeniu lub całkowite usunięcie objawów zaburzenia, czego następstwem jest poprawa funkcjonowania w zakresie życia psychicznego, a także społecznego. Co warte podkreślenia, oddziaływania psychologiczne podejmowane przez psychoterapeutę stosowane są nie tylko w celu leczenia zaburzeń psychicznych – mogą one stanowić również cenne wsparcie dla osób dążących do samorozwoju, które na co dzień nie doświadczają objawów o cechach psychopatologicznych.

Nurt systemowy w istocie obejmuje grupę szkół terapeutycznych, które powstały na kanwie ogólnej teorii systemów, opracowanych w latach trzydziestych ubiegłego wieku przez Ludwiga von Bertalanffy’ego (austriackiego biologa i filozofa). W tym zakresie system rozumiany jest jako zbiór elementów (w tym osób), które pozostają ze sobą w nieustannych i dynamicznych relacjach. Współcześni przedstawiciele niniejszego nurtu zakładają, że zachowanie człowieka powinno rozumiane być wyłącznie w kontekście systemu, w którym on funkcjonuje, czyli, innymi słowy, w kontekście środowiska, w jakim na co dzień żyje. Psychoterapeuci systemowi są zdania, że system rodzinny to nie tylko grupa osób, ale przede wszystkim sieć zależności, a także nośnik reguł, które wpływają na funkcjonowanie jej członków. Zgodnie z założeniami niniejszego podejścia, doświadczane przez jednostkę problemy psychiczne nie stanowią zakłóceń jego świata wewnętrznego, wręcz przeciwnie – powinny one być rozumiane w kontekście rodziny / środowiska, w jakim ta jednostka żyje.

Spośród czynników ryzyka wpływających na rozwój zaburzeń psychicznych, psychoterapeuci systemowi wyróżniają:

• Zaburzenia struktury w rodzinie;
• Nieprawidłowości w komunikacji;
• Niejasne reguły panujące w rodzinne.

Psychoterapia systemowa a psychodynamiczna

Psychoterapia psychodynamiczna, podobnie jak systemowa, należy do najpopularniejszych nurtów terapeutycznych. Niemniej jednak psychoterapia psychodynamiczna wywodzi się z klasycznej psychoanalizy, której początek datowany jest na 1895 rok i wiąże się z wydaniem książki „Studia nad histerią”. Przedstawiciele niniejszego nurtu przywiązują uwagę do swoistego opracowania właściwości życia psychicznego jednostki. Dlatego też, w literaturze możemy odnaleźć liczne koncepcje, które po dziś dzień stanowią podstawę myślenia o psychice człowieka, a także zdrowiu oraz psychopatologii, z którą może się mierzyć. Psychoterapeuci psychodynamiczni przyjmują założenia, że istnieje nieświadome życie psychiczne, które w znacznym stopniu determinuje nasze zachowanie, a nawet objawy zaburzeń psychicznych. Więcej na ten temat możesz dowiedzieć się z artykułu: Psychoterapia psychodynamiczna – na czym polega?

Podobnie jak w przypadku podejścia systemowego, psychoterapeuci psychodynamiczni podkreślają istotę doświadczeń z okresu dzieciństwa (które miały miejsce w domu rodzinnym) dla struktury psychiki, a także funkcjonowania osoby dorosłej. Niemniej jednak, w odróżnieniu od nurtu systemowego, zakładają, że zaburzenia życia psychicznego stanowią konsekwencję właściwości wewnętrznego świata jednostki – stosowanych przez niego mechanizmów obronnych, a także doświadczanych lęków. Psychoterapeuci psychodynamiczni są zdania, że za rozwój zaburzeń nerwicowych odpowiada (często nieuświadomiony) konflikt między trzema kluczowymi elementami aparatu psychicznego człowieka, a mianowicie struktury ID, EGO i SUPEREGO.

• ID – dąży do zaspokojenia instynktownych potrzeb, w tym popędów seksualnych oraz agresywnych;
• EGO (częściowo uświadomiony element aparatu psychicznego) – zawiera nasze osobiste przekonania i poglądy, które zdobyliśmy na przestrzeni życia. Uznawane jest także za element pośredniczący między ID a SUPEREGO;
• SUPEREGO – zawiera zakazy i nakazy, które zazwyczaj stanowią odbicie zasad społecznych. Często określane jest mianem sumienia.

Zgodnie z założeniami nurtu psychodynamicznego, zdrowie psychiczne może rozumiane być jako zdolność do doświadczania przez jednostkę rzeczywistości, bez konieczności jej zniekształcania (np. stosowania mechanizmów obronnych). Celem leczenia jest uświadomienie sobie przez pacjenta treści emocji, pragnień i lęków, które do tej pory pozostawały w sferze nieświadomości.

W odróżnieniu od psychoterapii systemowej, psychoterapia psychodynamiczna zwykle jest procesem długotrwałym i najczęściej podejmowana jest w formie indywidualnej.

Psychoterapia systemowa a poznawczo-behawioralna

Psychoterapia poznawczo-behawioralna tak naprawdę stanowi połączenie niegdyś dwóch wiodących szkół psychoterapii, a mianowicie terapii poznawczej i behawioralnej. W odróżnieniu od psychoterapii systemowej poznawczo-behawioralna charakteryzuje się dużym stopniem ustrukturyzowania. Ponadto najczęściej przyjmuje ona formę pomocy krótkoterminowej. To, co wyróżnia podejście poznawczo-behawioralne spośród innych nurtów, to przede wszystkim przywiązywanie dużej uwagi do badań naukowych, których celem jest potwierdzenie skuteczności stosowanych przez psychoterapeutów metod. Nie dziwi więc fakt, że terapia poznawczo-behawioralna niejednokrotnie określana jest mianem „psychoterapii opartej na dowodach naukowych”.

W odróżnieniu od psychoterapeutów systemowych, przedstawiciele nurtu poznawczo-behawioralnego są zdania, że za powstawanie zaburzeń psychicznych w znacznej mierze odpowiedzialne są nadmiernie sztywne i niejednokrotnie irracjonalne sposoby myślenia. Taki wzorzec myślenia, określany jest w niniejszym podejściu jako schemat poznawczy, który zawiera naszą wiedzę na temat nas samych, innych ludzi, a także otaczającej rzeczywistości. Schematy poznawcze zwykle ułatwiają nasze codzienne funkcjonowanie, niemniej jednak zbyt sztywne mogą doprowadzić do ograniczenia kontaktu z rzeczywistością, a tym samym mogą być źródłem cierpienia, a także przyczyną rozwoju zaburzeń psychicznych.

Jednym z najpowszechniej znanych, destrukcyjnych schematów poznawczych jest „model depresji” opracowany przez Aarona Becka (amerykańskiego psychiatrę) w 1967 roku. Jego zdaniem, za rozwój zaburzeń nastroju odpowiada negatywne myślenie w trzech kluczowych obszarach:

• Negatywne myślenie o sobie;
• Negatywne myślenie o otaczającym nas świecie;
• Negatywne myślenie o przyszłości.

Praca w gabinecie poznawczo-behawioralnym zwykle prowadzona jest w formie indywidualnej. Psychoterapeuta jest dyrektywny, co oznacza, że nie tylko dokładnie ustala przebieg sesji, ale także zadaje zadania domowe oraz ćwiczenia, które należy wykonywać między kolejnymi sesjami. Celem psychoterapii poznawczo-behawioralnej jest w pierwszej kolejności rozpoznanie, następnie zmiana negatywnych schematów myślenia, a w konsekwencji zmiana zachowania jednostki i poprawa jej funkcjonowania.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat psychoterapii poznawczo-behawioralnej, zapoznaj się z artykułem: Terapia poznawczo-behawioralna – podstawy teoretyczne i skuteczność zastosowania.

Psychoterapia systemowa – dla kogo jest przeznaczona?

Psychoterapia systemowa przeznaczona jest zarówno dla dzieci, nastolatków, jak i dorosłych. Niniejsza forma oddziaływania psychologicznego może prowadzona być indywidualnie, grupowo oraz rodzinnie.

Psychoterapia systemowa skierowana jest do wszystkich osób, które doświadczają na co dzień trudności w zakresie funkcjonowania, a także dla tych pacjentów, u których rozpoznano określone zaburzenia psychiczne. Warto jednak pamiętać, że psychoterapia (niezależnie od wybranego nurtu) jest formą wsparcia leczenia psychiatrycznego w przypadku osób, u których rozpoznano choroby o podłożu psychicznym. Nie powinna ona stanowić wyłącznej formy leczenia, a psychoterapeuta oraz lekarz prowadzący powinni pozostawać ze sobą w kontakcie.

Psychoterapia systemowa jest szczególną formą oddziaływania leczniczego, albowiem skupia się na analizie relacji (systemów), w których funkcjonuje jednostka. Okazuje się, że może ona być skuteczną formą wsparcia dla osób doświadczających problemów w obszarze bliskich relacji, w tym relacji rodzinnych. To także doskonała propozycja dla tych, którzy pragną poprawić komunikację w związku lub rodzinie.

Pamiętajmy również, że zanim zdecydujemy się na podjęcie pełnej terapii, w pierwszej kolejności warto skorzystać ze spotkań konsultacyjnych oferowanych przez specjalistę, aby w ten sposób sprawdzić, czy wybrany przez nas nurt (w tym przypadku systemowy) odpowiada naszym potrzebom.

Psychoterapeuta systemowy – kim jest?

Psychoterapeuta systemowy to osoba, która – dzięki odbyciu 4-letniego szkolenia – powinna być odpowiednio przygotowana do prowadzenia psychoterapii. Psychoterapeutami są zwykle psychologowie oraz przedstawiciele zawodów medycznych. Ponadto psychoterapeuta systemowy powinien regularnie uczestniczyć w superwizjach – spotkaniach mających na celu omawianie z doświadczonym psychoterapeutą (superwizorem) prowadzonych przez siebie przypadków. Dodatkowo zobowiązany jest do podejmowania psychoterapii własnej.

Pamiętajmy, że psychoterapeuta jest przedstawicielem zawodu zaufania publicznego, który związany jest z koniecznością zwrócenia szczególnej uwagi na kwestie etyczne. Najważniejszą z zasad, która powinna przyświecać specjaliście podczas prowadzenia terapii, jest troska o dobro pacjenta. I to właśnie ta troska winna stanowić punkt odniesienia do wszelkich dylematów, z jakimi mierzy się psychoterapeuta. Ponadto psychoterapeuta systemowy powinien traktować pacjenta w sposób uczciwy, bezstronny i szanujący jego autonomię, system wartości, przekonania oraz podejmowane decyzje. W tym miejscu warto wyraźnie zaznaczyć, że psychoterapeuta systemowy (podobnie jak przedstawiciel każdego innego nurtu psychoterapeutycznego) zobowiązany jest do zachowania tajemnicy zawodowej.

Zgodnie z obecnie obowiązującymi standardami psychoterapii, specjalista zobowiązany jest do nieustannej dbałości o swoje kompetencje. Oznacza to, że powinien stale uzupełniać i rozwijać swoją wiedzę, a także dbać o swoje zdrowie w wymiarze psychofizycznym.

Psychoterapia systemowa – skuteczność w kontekście innych nurtów terapeutycznych

Psychoterapia jest dziedziną, która nieustannie poddawana jest badaniom, a ich nadrzędnym celem jest sprawdzenie jej skuteczności. Ponadto specjaliści poszukują odpowiedzi na następujące pytania:

• Czy istnieją wyraźne różnice w zakresie skuteczności poszczególnych nurtów psychoterapeutycznych?
• Czy i jakie negatywne efekty może nieść ze sobą podejmowanie psychoterapii?
• Jakie są czynniki ryzyka niepowodzenia psychoterapii?
• Jakie czynniki odpowiadają za zwiększenie efektywności psychoterapii (zarówno te prezentowane przez pacjenta / klienta, jak i specjalistę)?

Współczesne analizy nie pozostawiają złudzeń – w większości przypadków podejmowanie systematycznej psychoterapii powoduje poprawę funkcjonowania jednostki. Niemniej jednak, zagadnienie badania różnić między poszczególnymi nurtami wzbudza duże kontrowersje w środowisku specjalistów. Badania naukowe nie wskazują bowiem istotnych różnic w tym zakresie. Warto jednak wiedzieć, że przedstawiciele nurtu psychoterapii poznawczo-behawioralnej poświęcają najwięcej uwagi na prowadzenie tego typu analiz, dlatego też znajdziemy największą ilość badań potwierdzających jej skuteczność. Nie oznacza to jednak, że jest ona bardziej skuteczna niż psychoterapia systemowa, czy też psychodynamiczna.

Podsumowanie

Psychoterapia systemowa uznawana jest za jedną z najpopularniejszych metod oddziaływania psychologicznego. Obok psychoterapii psychodynamicznej, poznawczo-behawioralnej oraz humanistyczno-egzystencjalnej, cieszy się ona wysokim uznaniem w gronie specjalistów. Choć psychoterapia systemowa skupia się głównie na funkcjonowaniu jednostki w obrębie systemów (w tym przede wszystkim systemów rodzinnych), jest w stanie doprowadzić do poprawy funkcjonowania także w innych obszarach życia. Psychoterapia systemowa to przede wszystkim doskonała propozycja dla tych osób, które pragną poprawić swoje bliskie relacje, a także komunikację. Pamiętajmy jednak, że jednym z najważniejszych elementów powodzenia podejmowanej przez nas terapii jest relacja, jaką uda nam się nawiązać z wykwalifikowanym specjalistą. Nie strońmy od sprawdzania kompetencji psychoterapeuty i wybierajmy osobę, która stworzy bezpieczną i pełną zrozumienia atmosferę.

Bibliografia

1. Alekandrowicz, J. W. (2000). Psychoterapia. Podręcznik dla studentów, lekarzy i psychologów. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL;
2. Bajkowski, T. (2018). U źródeł tożsamości rodzinnej. System rodzinny w percepcji młodzieży akademickiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar;
3. Barlow, D. H., Ellard, K. K., Fairholm, C. P., Farchione, T. J., Boisseau, C. L., Allen, L. B., Ehrenreich-May, J. T. (2020). Transdiagnostyczna terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń emocjonalnych. Ujednolicony protokół leczenia. Podręcznik terapeuty; Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
4. Chrzczonowicz, A. Styła, R. (2009). Gdzie szukać psychoterapii. W: L. Grzesiuk, R. Styła (red). Psychoterapia bez tajemnic. Warszawa: Difin;
5. Drożdżewicz, L. (1999). Ogólna teoria systemów. W: B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny (s. 9–18). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
6. Gaskin, C. (2014). The effectiveness of psychoanalysis and psychoanalytic psychotherapy: A literature review of recent international and Australian research. Melbourne: PACFA;
7. Grzesiuk, L. (2005). Techniki behawioralno-poznawcze. W: L. Grzesiuk (red.). Psychoterapia. Teoria. Warszawa: ENETEIA;
8. Grzesiuk L. (1994). Zjawiska w psychoterapii. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyfi czne problemy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
9. Hofmann, S. G., Asnaani, A., Vonk, I. J., Sawyer, A. T., Fang, A. (2012). The efficacy of cognitive behavioral therapy: A review of meta-analyses. Cognitive Therapy and Research, 36(5), 427–440;
10. Jaworska A. (2004) Główne nurty w metodologii badań nad skutecznością psychoterapii — w poszukiwaniu „trzeciej drogi”. W: Brzeziński J. red. Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa; 116–147;
11. Józefik, B. (2003). Rozwój myślenia systemowego a terapia rodzin. W: L. Górniak, B. Józefik (red.), Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin. Od metafory cybernetycznej do dialogu i narracji (s. 19-31). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
12. Killingmo, B. (2013). Psychoanalityczna metoda leczenia. Zasady i pojęcia. Gdańsk: GWP; Leder, S., Kuliszkiewicz, D. (1989). Psychoterapia. W: S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński (red.), Psychiatria. Tom III. Warszawa: PZWL;
13. Klepac RK, Ronan GF, Andrasik F i wsp. (2012) Guidelines for cognitive behavioural training within doctoral psychology programs in the United States — report of the inter-organizational task force on cognitive and behavioural psychology doctoral education. Behav. Ther; 43: 687–697;
14. Kozdrowicz, E., (2010). Więź z rodzicami jako czynnik ochronny w profilaktyce. W: E. Bielecka (red.), Zagrożona młodość: innowacyjne formy interwencji społecznej (ss. 34–35). Warszawa: Wydawnictwo Pedagogium Wyższej Szkoły Pedagogiki Resocjalizacyjnej;
15. Piertas, T. (2014). Współczesne nurty w terapii rodzin. W: I. Janicka, H. Liberska (red.). Psychologia rodziny (s. 528-536). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
16. Sandell R, Blomberg J, Lazar A, Carlsson J, Broberg J, Schubert J. (2000). Varieties of long-term outcome among patients in psychoanalysis and long-term psychotherapy. A review of findings in the Stockholm Outcome of Psychoanalysis and Psychotherapy Project (STOPP). Int. J. Psychoanal; 81(5): 921–942.
17. Street, E. (2013). Terapia rodzinna i systemowa. W: C. Feltham, I. Horton (red.), Psychoterapia i poradnictwo. T. 2 (s. 333-340). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
18. Świętochowski, W. (2017). Rodzina w ujęciu systemowym. W: I. Janicka, H. Liberska (red.) Psychologia rodziny (s. 21-45). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
19. Trzebińska, E. (2005). Przygotowanie do psychoterapii i jej przebieg. W L. Grzesiuk (red.). Psychoterapia. Teoria. Warszawa: Eneteia.