Mama w trzydziestym trzecim tygodniu ciąży

W 33. tygodniu ciąży brzuch jest już zazwyczaj pokaźny, chociaż pomiędzy kobietami występują duże różnice w jego wielkości i kształcie. Pamiętaj, że wielkość brzucha nie świadczy bezpośrednio i nie jest tożsama z rozmiarami Dziecka, a najlepszym sposobem oceny wielkości i masy ciała Twojego Malucha jest badanie USG – pisaliśmy o tym szerzej w opisie 27. tygodnia ciąży (DWUDZIESTY SIÓDMY TYDZIEŃ CIĄŻY). W ósmym miesiącu ciąży wielkość płodu oraz ilość płynu owodniowego sprawiają, że mięsień macicy osiąga swoje maksymalne rozciągnięcie. To czas, kiedy objętość wód płodowych ma swoją maksymalną wartość.

Dawniej uważano, że kształt ciążowego brzuszka może nam wiele powiedzieć np. o płci Dziecka. Mówiono między innymi, że mały, szpiczasty, nisko położonym brzuch świadczy o tym, że kobieta urodzi syna, a z kolei bardzo wyraźny, duży, okrągły brzuch to na pewno córka. Tak naprawę kształt brzucha nie ma nic wspólnego z płcią Dziecka, za to wiele z ułożeniem Dziecka oraz budową ciała i kondycją, sprawnością fizyczną kobiety przed ciążą.

Panie, które przed zajściem w ciążę miały wysportowaną, drobną czy szczupłą sylwetkę częściej mogą spodziewać się mniejszego brzuszka ciążowego, który przez pierwsze miesiące ciąży może być prawie niezauważalny. Z kolei kobiety o wydajniejszych kształtach, częściej będą mieć okrągły i wydatny brzuch w ciąży. Pozycja Dziecka w brzuchu Mamy to kolejny czynnik, który wpływa na kształt brzucha. Maluch może być ułożony w pozycji prostej – pupą do góry lub do dołu, często z nóżkami podciągniętymi pod brodę. W takiej sytuacji brzuch często przypomina okrągłą piłkę, a na wcześniejszych etapach ciąży brzuch jest mniejszy, bardziej płaski i podłużny. Zdarza się również tak, że Dziecko układa się skośnie lub poprzecznie. Wtedy jego pupę znajduje się po jednej stronie boku brzucha Mamy, a główka po drugiej. Wtedy brzuch przyszłej mamy będzie szeroki i bardziej będzie przypominać owal. Wpływ na kształt i wielkość brzuszka może mieć również to, czy jest to Twoja pierwsza, czy kolejna ciąża. Oczywiście musimy pamiętać, że Maluch w trakcie życia płodowego często rusza się i zmienia swoją pozycję. To też będzie wyraźnie wpływało na chwilowy kształt brzucha kobiety ciężarnej, który na skutek ruchów Dziecka może się miejscowo wybrzuszyć lub spłaszczyć. Brzuch może także zmieniać nieco swój kształt im bliżej porodu. Wtedy Twój Potomek szykując się do wyjścia na świat układa się niżej, w rejonie kanału rodnego. Wtedy ciążowy brzuszek układa się niżej. Napiszemy jeszcze o tym więcej w kolejnych tygodniach ciąży.

W okresie pomiędzy 33. a 37. tygodniem ciąży powinna odbyć się Twoja kolejna wizyta kontrolna u ginekologa. Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Zdrowia (2018) podstawowe obowiązujące badania diagnostyczne w ramach NFZ, które powinnaś wykonać przed tą wizytą to:

• Morfologia krwi.
• Badanie ogólne moczu.
• Badanie antygenu HBs (antygen powierzchniowy wirusa zapalenia wątroby typu B).
• Badanie w kierunku HIV.
• Posiew z pochwy i odbytu w kierunku paciorkowców B-hemolizujących (35–37 tydzień ciąży).
• Badanie VDRL.
• Badanie HCV (przeciwciała anty-HCV) – badanie w kierunku wirusowego zapalenia wątroby typu C (WZW C). 

Dziecko w trzydziestym trzecim tygodniu ciąży

Twój Maluch w 33. tygodniu ciąży waży już średnio ok. 2160 g i mierzy ok. 43,7 cm. Swoimi rozmiarami osiąga wielkość porównywalną do główki białej kapusty.

Jego ciało nieustannie rośnie, sukcesywnie zwiększa się również ilość tkanki tłuszczowej. Zarówno na tym etapie rozwoju oraz w okresie noworodkowym i niemowlęcym człowiek posiada najwyższy poziom tzw. brunatnej tkanki tłuszczowej. Jest to jeden z 3 rodzajów tkanki tłuszczowej, oprócz brunatnej (BAT, ang. brown adipose tissue), w organizmie człowieka występują jeszcze biała tkanka tłuszczowa (WAT, ang. white adipose tissue) oraz różowa tkanka tłuszczowa (PAT, ang. pink adipose tissue).

Co ciekawe, różowa tkanka tłuszczowa powstaje z białej tkanki tłuszczowej podskórnej u kobiet ciężarnych oraz w okresie karmienia piersią. Wyróżnia się jeszcze tzw. beżowe adipocyty, czyli komórki tłuszczowe będące postacią przejściową pomiędzy komórkami białej i brunatnej tkanki tłuszczowej. Poszczególne rodzaje tkanki tłuszczowej różnią się między sobą budową i funkcją. WAT to tkanka tłuszczowa, której dorosły człowieka ma najwięcej. Pełni ona rolę magazynu energii, którym są trójglicerydy. BAT występuje tylko u ssaków. Nazwa brunatna tkanka tłuszczowa pochodzi od brunatnego zabarwienia komórek tłuszczowych (adipocytów), które nadają im liczne w tych komórkach mitochondria. Mitochondria pełnią funkcję naszych wewnątrzkomórkowych „elektrowni”, które zaopatrują nas w energię. Ich mnogość w komórkach brunatnej tkanki tłuszczowej jest związana z jej funkcją, mianowicie odpowiada ona za termogenezę. Innymi słowy jej główną rolą jest wytwarzanie ciepła. Pomaga ona noworodkom utrzymać stałą temperaturę wewnętrzną ciała po przyjściu na świat. Tkanka ta rozłożona jest po całym ciele Dziecka, ale jej największe skupiska znajdują się na karku, w okolicach tętnic szyjnych, podobojczykowych, dole pachowym, śródpiersiu oraz między łopatkami. Jeżeli Maluszek urodzi się przed terminem, kiedy ilość jego tkanki tłuszczowej będzie niewystarczająca, aby utrzymać odpowiedni poziom ciepła, wówczas Malucha umieszcza się w inkubatorze, który będzie niejako pełnił rolę BAT do momentu, aż ilość tkanki tłuszczowej będzie wystarczająca.

W tym tygodniu zachodzą ostatnie zmiany w układzie szkieletowym. Praktycznie wszystkie kości szkieletu stają się twarde i mocne. Wyjątek stanowią kości czaszki, które do porodu pozostaną połączone elastycznymi szwami czaszkowymi oraz ciemiączkiem (pisaliśmy o tym szerzej w opisie 29. Tygodnia ciąży – DWUDZIESTY DZIEWIĄTY TYDZIEŃ CIĄŻY). Taka budowa pozwoli Dziecku bezpiecznie przejść przez kanał rodny.

Cały czas intensywnie rozwija się mózg Dziecka. W ciągu najbliższych 10 dni obwód główki Twojej Kruszynki może powiększyć się nawet o ok. 1 cm. Postępuje dynamiczny proces tworzenia się komórek układu nerwowego, czyli neuronów, które swoją dojrzałość osiągną po urodzeniu. Wyobraź sobie, że już na tym etapie życia płodowego zachodzą tak ważne procesy, jak np. rozwój w korze mózgowej obszarów odpowiadających za mowę i rozumienie języka.

Rozwój narządów mowy w życiu płodowym

Maluch jest już wyposażony w narządy mowy, m.in. język, zęby, uszy, krtań, struny głosowe, które rozwijały się od bardzo wczesnych tygodni ciąży. Płytka słuchowa, która dała początek narządowi słuchu powstała już ok. 20 dni po zapłodnieniu, zawiązki języka powstały w 4. tygodniu ciąży, a w 8. tygodniu język był już wykształcony. W 6. tygodniu ciąży ukształtował się kanał krtaniowo – tchawiczy, a cztery tygodnie później powstały zawiązki wiązadeł głosowych w krtani. W międzyczasie pojawiły się również zawiązki zębów mlecznych. Teraz, w trzecim trymestrze ciąży przyszedł czas na rozwój struktur mózgowych. Większość z nich znajduje się w lewej półkuli mózgowej, która jest genetycznie zaprogramowana tak, aby właśnie odbierać i przetwarzać dźwięki mowy, pełni główną rolę w zakresie rozumienia i nadawania mowy. Z kolei w prawej półkuli zlokalizowane są struktury mózgowe odpowiedzialne za odbiór dźwięków muzyki i melodykę mowy. W ciągu ostatniego miesiąca i obecnie obszar kory mózgowej Twojego  Dziecka nazywany z łac. planum temporale (równina skroniowa) po lewej stronie mózgu rozrasta się zdecydowanie bardziej niż tożsame miejsce po stronie prawej. Z miejscem tym związane są 2 ośrodki mowy – tzw. ośrodek Wernickego i ośrodek Broki. Planum temporale to centrum ośrodka Wernickiego, natomiast ośrodek Broki przesunięty jest bardziej w stronę okolicy czołowej. Ośrodek Wernickiego pełni kluczową rolę w rozumieniu mowy, dzięki niemu potrafimy komunikować się językowo (zarówno w mowie, jak i w piśmie) z innymi ludźmi. W przypadku uszkodzenia tego obszaru kory mózgowej upośledzone zostaje nasze rozumienie mowy, staje się ona pozbawiona logiki i sensu. Rozmawiając z osobą dotkniętą zaburzeniem mowy (afazją) tego typu mamy wrażenie, że rozmawiamy z osobą z innej planety, a to co ona mówi chociaż jest płynne, poprawne gramatycznie to pozbawione jest jakiegokolwiek znaczenia, treści, bo poszczególne słowa nie łączą się ze sobą w żaden sensowny sposób (czasem mówimy, że słyszymy tzw. „sałatę słowną”). Osoba cierpiąca na afazję Wernickiego ma również problem ze zrozumieniem mowy innych osób.  Ośrodek Wernickiego jest połączony z ośrodkiem Broki, który z kolei jest odpowiedzialny za generowanie mowy, czyli m.in. za koordynację ruchów narządu mowy, artykulację, intonację, akcent i rytm mowy, umiejętność konstruowania odpowiednich form gramatycznych itd. To właśnie dzięki prawidłowo rozwiniętemu ośrodkowi Broki Twoje Dziecko będzie w przyszłości łączyć głoski w sylaby, sylaby w wyrazy, a wyrazy w zdania. Uszkodzenie tego obszaru powoduje afazję Broki, która objawia się tym, że osoba chora traci zdolność płynnego mówienia, mówi wolno, ma słabą wymowę, natomiast  ciągle rozumie język i nie ma problemu z słuchaniem rozmów czy wypowiedzi innych osób oraz z czytaniem. U osób dorosłych uszkodzenie tych ośrodków jest najczęściej wynikiem udaru mózgu lub urazu.

Obszary kory mózgowej odpowiedzialne za mowę będą się oczywiście rozwijały jeszcze długo po narodzinach. Według specjalistów podstawy komunikacji kształtują się u dzieci w ciągu pierwszego roku życia, a do 10. roku życia dzieci opanowują kompetencję komunikacyjną oraz uczą się złożonych reguł i zachowań językowych. Oczywiście proces doskonalenia będzie trwał jeszcze wiele lat później. Ośrodek Wernickego, który jest odpowiedzialny za rozumienie mowy i przechowywanie znaczenia słów dojrzewa szybciej niż ośrodek Broki, czyli najpierw zaczynamy rozumieć mowę, a w drugiej kolejności sami zaczynamy artykułować dźwięki i mówić. To niesamowite, kiedy zdajemy sobie sprawę, że pomimo, iż Maluch jest jeszcze ciągle w brzuchu Mamy, to właśnie zaczynają rozwijać się nawet te struktury mózgu, których funkcji doświadczymy jako Rodzice dopiero kilkanaście miesięcy po urodzeniu naszego Potomka. Bo przecież pierwsze sylaby nasze Dziecko wypowie ok. 10 m-ca życia, a pierwsze słowa pojawią się w okolicy jego pierwszych urodzin. Stopniowo będzie powiększało swój zasób słownictwa i zacznie łączyć  słowa w sensowne zdania.

Tygodnik ciąży – to już 33 tydzień ciąży

• Pamiętaj o codziennej suplementacji składników niezbędnych dla rozwoju Twojego Dziecka. Należą do nich kwas foliowy, witaminę D3, kwasy omega 3 oraz jod.
• W okresie pomiędzy 33. a 37. tygodniem ciąży zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Zdrowia powinna odbyć się Twoja kolejna wizyta kontrolna u lekarza. Pamiętaj o wykonaniu wcześniej badań diagnostycznych –  ich lista znajduje się powyżej.
• Przypominamy Ci również o tym, aby codziennie monitorować ruchy Twojego Maleństwa. O tym dlaczego to tak istotne oraz w jaki sposób należy prawidłowo liczyć ruchy Malucha pisaliśmy w opisie 28. tygodniu ciąży. (DWUDZIESTY ÓSMY TYDZIEŃ CIĄŻY)
• Zachęcamy Cię do codziennej aktywności fizycznej. Jeśli tylko nie masz przeciwwskazań zdrowotnych każda, nawet najmniejsza forma ruchu może być pomocna w utrzymaniu dobrego samopoczucia, redukcji dolegliwości trzeciego trymestru ciąży oraz w przygotowaniu do porodu i połogu. A więc nie rezygnuj z regularnego, codziennego ruchu nawet jeśli czujesz się wyczerpana, zmęczona czy też trudniej jest Ci się poruszać ze względu na ciążowy brzuszek. Możesz skontaktować się z fizjoterapeutą uroginekologicznym, który pomoże Ci dobrać odpowiednie dla Ciebie formy ruchu i ćwiczeń. (FIZJOTERAPIA)

Wybrane biometryczne wymiary płodu w 33 tygodniu ciąży

*3% **97%

Aby określić wartości referencyjne dla poszczególnych wymiarów płodu, przy określaniu prawidłowości rozwoju, podaje się zazwyczaj tzw. średnią (mediana) – w powyższej tabeli jest to  kolumna środkowa (nazwana średnia, inaczej 50%). Warto pamiętać, że nie należy każdego z podanych wymiarów traktować oddzielnie i jako pojedynczy wyznacznik zdrowia dziecka. Są to wartości referencyjne, podane jako średnie statystyczne, a przecież każde dziecko rozwija się we własnym tempie i nie jest średnią statystyczną. Dlatego też wartości referencyjne uwzględniają różnorodność i różne tempo rozwoju podając oprócz wartości średnich tzw. wartości skrajne. Są one wskazane w dwóch kolumnach – 5 i 95%, inaczej 5 i 95 centyli. Piąty centyl pokazuje nam taką wartość, poniżej której znajduje się tylko 5% dzieci – czyli np. obwód główki poniżej 16,70 cm dotyczy jedynie 5% płodów w 20. tygodniu ciąży. Z kolei dziewięćdziesiąty piąty centyl to wartość, powyżej której znajduje się również 5% największych dzieci – czyli np. obwód główki powyżej 19,40 cm dotyczy 5% płodów w 20. tygodniu ciąży. Są to tzw. siatki centylowe, które odwzorowują rozkład danej cechy (w tym przypadku poszczególnych pomiarów biometrycznych płodu) w populacji. Ponieważ dzieci rosną, to trudno byłoby zastosować u nich sztywne normy, tak jak w przypadku dorosłych. Dlatego też do oceny rozwoju dziecka – zarówno w życiu pre-, jaki postnatalnym stosujemy siatki centylowe. Tutaj wartości graniczne, czyli tzw. normy wyznaczają centyle. Najczęściej jako wartości graniczne uznaje się centyle 3-97, 5-95 lub 10-90, co oznacza, że pomiary mieszczące się w podanych kanałach centylowych uznawane są za prawidłowe. Jeżeli określone wymiary zbliżone są do wartości granicznych, to taka sytuacja wymaga ostrożnej oceny i bacznej obserwacji, co zapewne uczyni lekarz  prowadzący.

Źródła:

• Merz E., Wellek S.“Normal Fetal Development Profiles A Model to obtain Standard Development Graphs for the Head and Abdominal Parameters and the Long Limb Bones” Ultraschall in der Medizin 17 (1996) 153-162 (AC)
• Hadlock F.P., Harrist R.B., Martinez-Poyer J. „In Utero Analysis of Fetal Growth: A Sonographic Weight Standard“ Radiology.1991, 181: 129-133

Zapytaj dietetyka

Mózg to centrum dowodzenia naszego organizmu. Jego rozwój rozpoczyna się od chwili poczęcia i trwa przez cały okres życia płodowego, a później po urodzeniu. Prawidłowa, odpowiednio zbilansowana dieta w ciąży ma również bardzo istotny wpływ na rozwój całego układu nerwowego, w tym mózgu Twojego Dziecka. Przede wszystkim dbaj o różnorodność składników pokarmowych, tak aby dostarczyć rozwijającemu się Maluszkowi wszystkie niezbędne makro- (białka, tłuszcze, węglowodany) i mikroskładniki (witaminy i składniki mineralne). Jeśli chcesz, możesz jeszcze raz wrócić do opisu 2. tygodnia ciąży, gdzie o tym pisaliśmy (DRUGI TYDZIEŃ CIĄŻY).

Jest kilka szczególnie ważnych substancji ważnych dla rozwoju układu nerwowego i o nich chcemy Ci również przypomnieć:

• Kwas foliowy (foliany) – odgrywa bardzo ważną rolę w kształtowaniu układu nerwowego od samego początku ciąży, dlatego też wszyscy specjaliści zgodnie mówią o tym, że jest to składnik, którego nie powinno zabraknąć w diecie już na etapie planowania ciąży. Wskazana jest również suplementacja kwasu foliowego w okresie prekoncepcyjnym (na min. 12 tygodni przed zajściem w ciążę) oraz oczywiście przez cały okres ciąży (KWAS FOLIOWY).
  Dlaczego kwas foliowy jest tak ważny? Początkiem procesu tworzenia się układu nerwowego jest uformowanie się płytek i rynienek nerwowych, które w około 6 tygodniu ciąży zamykają się w cewkę nerwową, z której następnie powstanie rdzeń kręgowy i mózgowie. Jeżeli dojdzie do sytuacji, że z jakiegoś powodu cewka nie wykształci się lub nie zamknie prawidłowo, może to doprowadzić do bardzo poważnych wad płodu. Foliany uczestniczą w tym procesie, a ich niedobór sprzyja rozwojowi wad układu nerwowego jak np. rozszczep kręgosłupa, przepuklina oponowo – rdzeniowa czy bezmózgowie. Ponadto kwas foliowy jest niezbędny do tego, aby nasz organizm wytwarzał kwasy nukleinowe, z których powstaje materiał genetyczny, czyli DNA znajdujące się praktycznie w każdej komórce naszego ciała. Bez DNA nie powstaną nowe komórki. Dobrym źródłem folianów w diecie są warzywa i owoce, np.: szpinak, brokuły, sałata,  kapusta włoska, nasiona roślin strączkowych, zboża, awokado, kiwi, mango, pomarańcze, orzechy, jaja, sery.
• WNKT, czyli wielonienasycone kwasy tłuszczowe: omega 3 (EPA – kwas eikozapentaenowy i DHA – kwas dokozaheksaenowy, ALA – kwas alfa-linolenowy) oraz omega 6 (AA – kwas arachidonowy) – są bardzo ważnym składnikiem błon komórkowych, tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego (mózgu) i siatkówki oka. Tłuszcze stanowią ok. 60% suchej masy mózgu, a większość z nich to właśnie WNKT. Wspomagają one utrzymanie elastyczności neuronów i ich zdolności do przekazywania oraz otrzymywania informacji, a także utrzymują pozostałe funkcje komórek mózgowych jak np. produkcja energii, gromadzenia wody. Niedobór wielonienasyconych kwasów tłuszczowych może wiązać się z zaburzeniami rozwoju układu nerwowego i wzroku oraz rozwoju poznawczego dziecka. Zapotrzebowanie na kwasy omega 3 wzrasta w okresie ciąży, szczególnie w jej trzecim trymestrze, właśnie gdy szybko wzrasta masa mózgowia płodu oraz w okresie karmienia piersią. Głównym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych są ryby, orzechy włoskie, nasiona (np. siemię lniane, nasiona chia) oraz oleje roślinne (olej rzepakowy, lniany, oliwa). Z kolei dobrym źródłem w szczególności potrzebnego kwasu DHA, który pełni znaczącą rolę w dojrzewaniu mózgu są tłuste ryby morskie (np. łosoś, makrela, śledzie, tuńczyk, sardynki oraz tran z wątroby dorsza). W związku z tym warto spożywać ryby min. 2 razy w tygodniu.
  Ponieważ spożycie ryb w naszym kraju jest niskie, a dodatkowo spożywanie niektórych z ryb w okresie ciąży budzi wątpliwości w związku z ryzykiem jakie niosą możliwe zanieczyszczenia kumulujące się w nich (np. metale ciężkie, dioksyny) Polskie Towarzystwo Ginekologiczne (2020) rekomenduje: 
  – suplementację co najmniej 200 mg DHA u wszystkich ciężarnych oraz kobiet planujących ciążę
  – u kobiet spożywających małe ilości ryb w ciąży i okresie przedkoncepcyjnym można rozważyć stosowanie większych dawek DHA
  – w grupie kobiet obciążonych ryzykiem porodu przedwczesnego stosowanie DHA w dawce 1000 mg/dobę

• Białka – są budulcem niezbędnym do tworzenia się nowych tkanek i narządów dziecka. Zapotrzebowanie na ten składnik odżywczy wzrasta w okresie ciąży do 1,3 g na 1 kg masy ciała (zapotrzebowanie dla osób dorosłych niebędących w ciąży to 0,9 g na 1 kg masy ciała). Głównym źródłem białka w diecie kobiet w ciąży powinny być chude mięso (np. indyk, kurczak, królik, cielęcina), ryby, jaja, produkty mleczne (sery białe, maślanki, mleko, jogurty, kefir, zsiadłe mleko, rzadziej sery żółte) oraz nasiona roślin strączkowych (soczewica, ciecierzyca, fasola, soja). Pamiętaj, że w czasie ciąży nie należy spożywać surowych jaj oraz niepasteryzowanego mleka i nabiału przygotowanego na bazie mleka niepasteryzowanego (PRODUKTY PRZECIWWSKAZANE W CIĄŻY).
• Żelazo – jest niezbędne w procesie tworzenia się osłonek mielinowych nerwów oraz wypustek komórek nerwowych. Ten pierwiastek jest jednym z newralgicznych w okresie ciąży – zapotrzebowanie na żelazo wzrasta w ciąży aż o połowę i wynosi 27 mg żelaza na dobę, co jest związane m.in. ze zwiększeniem się objętości krwi krążącej u kobiety ciężarnej. Stąd wiele kobiet w okresie ciąży doświadcza anemii objawiającej się spadkiem liczby erytrocytów w krwi obwodowej i niskim poziomem hemoglobiny. Często anemii towarzyszy niedobór żelaza, czasem również witamin (B12, B9). Dlatego tak ważne, aby zadbać o odpowiednią ilość żelaza w diecie oraz regularnie monitorować morfologię krwi. O tym jakie są najlepsze źródła żelaza w diecie i co jest jeszcze ważne dla jego wchłaniania  pisaliśmy w opisie 15. tygodnia ciąży (PIĘTNASTY TYDZIEŃ CIĄŻY).
• Witaminy z grupy B – ułatwiają wchłanianie żelaza (witamina B1, B9, B12), wspomagają pracę komórek nerwowych i zapewniają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego (witamina B1, B2, B3, B6, B9, B12), biorą udział w tworzeniu i prawidłowym funkcjonowaniu osłonek mielinowych (witamina B12), przewodzeniu impulsów nerwowych (witamina B1) i w tworzeniu neurotransmiterów (witamina B12). Witaminy z grupy B znajdziesz głównie w pełnoziarnistych produktach zbożowych jak kasze, płatki zbożowe, otręby, mąki pełnoziarniste, w mięsie rybach, jajach, nasionach roślin strączkowych. Niektórych z witamin możesz szukać w warzywach czy owocach jak papryka, brukselka, szparagi, brokuły, pomarańcza, czarna porzeczka oraz banan.
• Antyoksydanty (przeciwutleniacze) – to szereg substancji, które chronią nasze komórki, w tym komórki układu nerwowego przed niekorzystnym działaniem wolnych rodników i stresu oksydacyjnego. Substancji o działaniu antyoksydacyjnym jest wiele (np. witamina C, E, beta-karoten, polifenole, selen, cynk, kurkumina), a szczególnie w nie bogate są warzywa, owoce, orzechy i nasiona roślin oleistych. Najlepiej jest korzystać z szerokiej gamy antyoksydantów, gdyż każda z tych substancji ma nieco inne działanie, stąd tak ważna jest dieta urozmaicona, różnorodna, niejednostajna, w której wykorzystujemy różne warzywa i owoce. Do warzyw i owoców o największej zawartości antyoksydantów należą m.in.: borówki amerykańskie, jeżyny, truskawki, żurawina, maliny, szpinak, brukselka, brokuły, buraki, śliwki, pomarańcze, czerwone winogrona, czerwona papryka, wiśnie, kiwi, imbir, orzechy włoskie i laskowe.

To ciekawe

Wiemy już jakie struktury mózgowe są odpowiedzialne za mowę i komunikację językową. Jak przebiegają poszczególne etapy rozwoju mowy po narodzinach?  Według Leona Kaczmarka, który nazywany jest ojcem polskiej logopedii, współtwórcy Polskiego Towarzystwa Logopedycznego w rozwoju mowy u dziecka wyróżnia się 4 podstawowe okresy.

Okresy rozwoju mowy u dziecka

Okres melodii (od urodzenia do 1. roku życia)

• rozwój mowy w pierwszym roku życia dziecka przebiega od niezróżnicowanego krzyku, płaczu, aż do świadomego użycia pierwszych sensownych sylab
• w pierwszym miesiącu życia maluch wydaje dźwięki typu kwilenie, płacz, chrząkanie, pomrukiwanie
• od ok. 2.–3. miesiąca życia niemowlę zaczyna głużyć (słyszymy najpierw gardłowe głoski typu e-che, e-rrhe, a następnie  “aaa”, “uuuu” i “guu” – głoski mają już różną siłę i intonację)
• bardzo ciekawe jest to, że ten etap rozwoju mowy zwany głużeniem występuje również u niemowląt z uszkodzonym słuchem
• 4. miesiąca życia to czas, kiedy  dzieci szczególnie lubią wprowadzać wargi w ruch i pojawiają się tzw. głoski szczelinowe “ww” i wargowe jak “m” i “b”.
• ok. 6. miesiąca życia maluchy zaczynają gaworzyć (charakterystyczne jest powtarzanie i naśladowanie przez dziecko dźwięków usłyszanych w otoczeniu), ogromną radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu tych samych sylab jak: “baba”, “dadada”, “mamama”, a następnie łączenie ze sobą sylab o odmiennym brzmieniu
• ok. 12. miesiąca życia pojawiają się pierwsze sensowne, rozumiane przez dziecko sylaby dla określenia danej sytuacji, przedmiotu lub osoby np. na auto mówi “brrr”, na pożegnanie “papa”na itp.

Okres wyrazu (1.-2. rok życia)

• pojawiają się pierwsze wyrazy jak: mama, tata, baba itp., części ciała (ucho, oko), nazwy zwierząt (kura – „koko”, kot), wyrazy dźwiękonaśladowcze (hau hau, muuu, bam!), czasowniki, określające wykonywane czynności lub wyrażające żądanie (np. (pa pa, daj!)
• w wieku 18-20 miesięcy dziecko ma w swoim słowniku czynnym (wypowiada) ok. 50 wyrazów
• pod koniec 2. roku życia dziecko wymawia samogłoski a, o, u, i, y, e oraz spółgłoski p, b, m, t, d, n, ś, czasem ć, natomiast pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, które mają podobną artykulację
• charakterystyczne dla tego okresu jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu oraz upraszczanie słów (np. „ato” zamiast auto)
• po ukończeniu dwóch lat słownik dziecka zawiera ok. 400 rozumianych słów

Okres zdania (2.-3. rok życia)

• pojawiają się pierwsze proste zdania, – najpierw dwuwyrazowe, np. „kotek śpi”, „mam da”, następnie dłuższe, np. „mój kotek śpi tu”
• dziecko wymawia wszystkie samogłoski, czasami może zamieniać samogłoski w mowie.
• rozszerza się również repertuar wymawianych spółgłosek i ich zmiękczeń – pojawiają się zmiękczenia pi, bi, mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, a pod koniec tego okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz oraz sz, ż, cz, dż
• nie zawsze wszystkie wymienione głoski są wypowiadane prawidłowo,  pełnowartościowo, czasem są zastępowane innymi, które są łatwiejsze do wypowiedzenia
• mowa trzylatka cechuje się charakterystycznym zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, które są często wymawiane jak ś, ź, ć, dź.
• głoska r może być pomijana lub zastępowana przez inną, na przykład j lub ł („śkalpetki” zamiast skarpetki
• w trudniejszych, czy dłuższych wyrazach dziecko może przestawiać sylaby, np. „kolomotywa” zamiast lokomotywa
• dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale nie umie jej jeszcze wypowiedzieć.
• pod koniec tego okresu dzieci rozumieją ok. 500-1000 słów

Okres swoistej mowy dziecięcej (3.-7. rok życia)

• w wieku 3-4 lat dziecko zaczyna budować zdania złożone, np. „myję rączki, bo są brudne”
• w 4. roku życia u dziecka utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz., raczej nie powinno już wymawiać ich jako ś, ź, ć, dź; u większości dzieci pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie na tym etapie najczęściej nie musi być jeszcze niepokojące
• w momencie opanowanie głoski r pojawia się charakterystyczne jej nadużywanie przez dziecko, które mówi np. „rarka” zamiast lalka czy „mreko” zamiast mleko
• mowa czterolatka jest jeszcze niedoskonała, wyrazy mogą wciąż być skracane, głoski poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe uproszczone
• w 5. roku życia mowa dziecka jest już zrozumiała, pięciolatek powinien porozumiewać się z dorosłymi, choć jego mowa nie jest jeszcze w pełni ukształtowana
• u pięciolatka utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż i dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć,  u części dzieci dopiero w tym okresie pojawia się głoska r
• u sześciolatka mowa powinna być opanowana pod względem dźwiękowym, mogą zdarzać się uproszczenia w grupach spółgłoskowych (np. „szuszarka” zamiast suszarka), ale dziecko coraz częściej samo dokonuje korekty wypowiedzianych przez siebie słów
• o 6-letnim dziecku mówi się, że jest dorosłych użytkownikiem języka, w kontekście swobody porozumiewania się, chociaż oczywiście jego słownik jest jeszcze dużo uboższy niż dorosłych – słownik czynny dziecka 5-letniego to ok. 2000 słów, a 6-letniego liczy ok. 3000–4500 wyrazów, podczas gdy słownik czynny przeciętnej dorosłej osoby to kilkanaście tysięcy słów, przy czym warto pamiętać, że słownik czynny to zasób znanych i używanych pojedynczych słów (słów w rozumieniu ciągu znaków, a nie ich znaczenia, czy ich związków frazeologicznych)