Czym jest kwas foliowy?

Kwas foliowy jest związkiem chemicznym będącym pochodną pterydyny, zwanym także witaminą B9. Jego nazwa wywodzi się od słowa folium oznaczającego w języku łacińskim liść.

Taka etymologia witaminy B9 wskazuje, skąd nasz organizm czerpie zapasy tej bardzo potrzebnej substancji. Witamina B9 znajduje się głównie w zielonych warzywach takich jak szpinak, brukselka, szparagi czy kalafior. Dodatkowo jej źródłem są również orzechy laskowe czy arachidowe.

Foliany i kwas foliowy

W literaturze można się spotkać z pojęciami takimi jak kwas foliowy czy foliany. Chociaż słowa te brzmią podobnie i mają ze sobą wiele wspólnego, to jednak nie oznaczają dokładnie tego samego.

Folianami nazywamy całą grupę naturalnie występujących w pożywieniu pokrewnych związków chemicznych, które wykazują podobny profil właściwości odżywczych i stanowią naturalne źródło witaminy B9.

Kwas foliowy jest natomiast ściśle określonym, pojedynczym związkiem chemicznym, który jest otrzymywany syntetycznie i stosowany w powszechnie dostępnych preparatach witaminowych mających na celu dostarczenie organizmowi witaminy B9.

Z praktycznego punktu widzenia zasadniczą różnicą pomiędzy folianami a kwasem foliowym jest ich różna przyswajalność – naturalnie występujące foliany są gorzej przyswajalne przez ludzki organizm od preparatów syntetycznego kwasu foliowego, dlatego to właśnie ten ostatni należy stosować w przypadku stwierdzenia niedoborów witaminy B9.

Rola i znaczenie kwasu foliowego w organizmie

Kwas foliowy jest witaminą, co oznacza, że jest on związkiem chemicznym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu, przy czym jednocześnie nasze ciało nie potrafi go samodzielnie syntetyzować. Z tego powodu kwas foliowy musi być dostarczany z zewnątrz, wraz z pożywieniem w postaci całej grupy folianów lub odpowiednich preparatów witaminowych.

W organizmie kwas foliowy jest aktywny pod postacią swojej zredukowanej formy zwanej kwasem tetrahydrofoliowym, która służy jako koenzym wielu białkowych reakcji enzymatycznych. Koenzymem nazywamy, najogólniej, niebiałkową część enzymu, która umożliwia prawidłowy przebieg określonych reakcji chemicznych.

Kwas foliowy jest niezbędnym składnikiem uczestniczącym w przebiegu syntezy zasad purynowych i pirymidynowych, które to wchodzą w skład kwasu deoksyrybonukleinowego, zwanego skrótowo i potocznie DNA (ang. deoxyribonucleic acid).

Kwas foliowy jest szczególnie potrzebny tkankom, które intensywnie się dzielą, gdyż każda nowopowstała komórka musi zostać wyposażona w swoją kopię DNA. Do komórek organizmu, które intensywnie się dzielą zaliczamy m.in. komórki nabłonka przewodu pokarmowego, komórki szpiku kostnego oraz tkanki płodu – to właśnie tych systemów i układów dotyczą głównie objawy niedoboru kwasu foliowego. Dodatkowo witamina B9 uczestniczy czynnie w procesach mielinizacji włókien nerwowych.

Przyczyny niedoboru kwasu foliowego

Najczęściej niedobór kwasu foliowego wynika z niewłaściwej diety, bądź zmniejszonego jego wchłaniania z powodu chorób przewodu pokarmowego (choroby zapalne jelit takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego, celiakia czy przewlekłe biegunki). W przypadku diety niewystarczająca ilość witaminy B9 może wynikać ze zbyt małej podaży zielonych warzyw, bądź ich niewłaściwej obróbki termicznej, ponieważ wysoka temperatura działająca przez ponad 15 minut niszczy zawarte w pożywieniu naturalne foliany.

Do rzadszych przyczyn niedoboru kwasu foliowego należy stosowanie niektórych substancji wykorzystywanych w leczeniu chorób nowotworowych jak np. preparaty metotreksatu czy też leków przeciwpadaczkowych – wpływają one bowiem negatywnie na metabolizm kwasu foliowego i jego aktywnych metabolitów.
Ponadto przyczyną niedoboru kwasu foliowego może być u kobiety okres ciąży, kiedy to dzielące się komórki płodu pochłaniają znaczne ilości tej niezbędnej do prawidłowego rozwoju witaminy.

W razie stwierdzenia niedoborów witaminy B9 najpewniejszym jej źródłem, gwarantującym największego stopnia przyswajalność, są odpowiednie preparaty farmaceutyczne kwasu foliowego, które charakteryzują się biodostępnością na poziomie około 85%. Dla porównania naturalnie występujące w pożywieniu foliany wchłaniają się tylko w około 50%.

Objawy związane z niedoborem kwasu foliowego w obrębie układu krwionośnego

Konsekwencją wyczerpywania się zapasów kwasu foliowego (witaminy B9) są zmiany pod postacią tzw. niedokrwistości makrocytarnej, zwanej również anemią makrocytarną. Niedokrwistością, określamy stan, w którym dochodzi m.in. do obniżenia, poniżej określonej normy, liczby elementów krwi odpowiedzialnych za transport tlenu, czyli erytrocytów, bądź stężenia tzw. hemoglobiny. Hemoglobiną nazywamy białko obecne w erytrocytach, które odpowiada w krwince czerwonej bezpośrednio za transport cząsteczek tlenu. Przy niedostatecznej dostępności kwasu foliowego synteza erytrocytów, nazywanych również krwinkami czerwonymi ulega upośledzeniu – wraz z ograniczeniem możliwości dzielenia się komórek szpiku erytrocyty stają się coraz większe – określane są wtedy jako makrocyty, a całkowita ich liczba we krwi ulega obniżeniu, co doprowadza do niedokrwistości.

Postępujący proces anemizacji objawiać się może pogorszeniem tolerancji wysiłku, przewlekłym zmęczeniem, nawracającymi bólami głowy czy omdleniami.

Objawy związane z niedoborem kwasu foliowego w obrębie przewodu pokarmowego

Niedostateczna ilość kwasu foliowego (witaminy B9) przejawia się również zaburzeniami funkcji przewodu pokarmowego. Upośledzona odnowa komórek nabłonka w obrębie jelit sprawia, że jednym z objawów niewystarczającej ilości kwasu foliowego są biegunki i postępująca utrata masy ciała. Biegunka, z racji towarzyszących jej zaburzeń wchłaniania, jeszcze bardziej nasila niedobór kwasu foliowego, co utrudnia proces jego suplementacji.

Objawy związane z niedoborem kwasu foliowego w okresie ciąży i jego znaczenia dla rozwijającego się płodu

Niedobory kwasu foliowego w początkowym okresie ciąży najwyraźniej wpływają na proces kształtowania się płodowego układu nerwowego.

Ocenia się, że niedobór kwasu foliowego u kobiet w ciąży zwiększa ryzyko rozwoju u płodu wad związanych z tworzeniem się i zamykaniem cewy nerwowej.

Wady takie nazywamy dysrafiami i zaliczamy do nich m.in. przepukliny oponowe i oponowo-rdzeniowe, a ich rozwój przypada na pierwsze 4 tygodnie rozwoju zarodka. Same wady, w zależności od zaburzeń kształtowania się cewy nerwowej, mogą być różnie nasilone i ograniczać się tylko np. do worka przepuklinowego utworzonego z opon mózgowo-rdzeniowych zawierającego sam płyn mózgowo-rdzeniowy bez żadnych dodatkowych struktur mózgowia.

Całościowo ocenia się, że częstość występowania różnych form i postaci przepuklin oponowych i rdzeniowych wynosi około 5/1000 ciąż.

Według danych naukowych odpowiednia suplementacja kwasu foliowego w okresie ciąży zmniejsza częstość występowania otwartych wad cewy nerwowej nawet o 72%.

Warto jednak podkreślić, że nawet pomimo należytej suplementacji witaminy B9 w około 0.5-1.0/1000 ciąż mimo wszystko dochodzi do rozwoju wad cewy nerwowej, ponieważ całościowa etiologia tych zaburzeń zależna jest dodatkowo m.in. od nie w pełni poznanych czynników genetycznych czy teratogennych (wywołujących wady płodu). Suplementacja kwasu foliowego w czasie ciąży nie zabezpiecza przed rozwojem wad cewy nerwowej w 100%, ale znacząco obniża ryzyko ich wystąpienia.

Suplementacja kwasu foliowego w okresie przedkoncepcyjnym i w czasie ciąży

Ogólne zapotrzebowanie dobowe na witaminę B9 u osoby dorosłej niebędącej w ciąży wynosi około 0,15 mg. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku kobiet w ciąży, które według Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (PTG) powinny przyjmować 0,4 mg kwasu foliowego doustnie w okresie:

• planowania ciąży na co najmniej 6 tygodni przed koncepcją
• ciąży wczesnej do drugiego trymestru

Jednocześnie, zalecenia Zespołu Ekspertów w sprawie zapobiegania wadom wrodzonym cewy nerwowej u potomstwa, mówią o konieczności suplementacji kwasu foliowego w dawce 4 mg na dobę u kobiet, które w przeszłości urodziły dziecko z tą wadą.

Dodatkowo korzyści ze zwiększonej (4-5 mg na dobę) suplementacji kwasu foliowego mogą odnieść m.in. kobiety, które:

• w przeszłości urodziły dziecko z wadą cewy nerwowej
• mają w rodzinie osobę z wadą cewy nerwowej
• cierpią na wady genetyczne dotyczące metabolizmu kwasu foliowego i jego pochodnych
• są otyłe
• przyjmują leki mogące wpływać na wchłanianie czy metabolizm kwasu foliowego i jego pochodnych (m.in. leki przeciwpadaczkowe)
• palą papierosy
• przyjmują przewlekle środki antykoncepcyjne
• są chore na celiakię, bądź cierpią na tzw. chorobę Leśniowskiego-Crohna (choroby te zaburzają proces wchłaniania w jelitach)

Warto również wspomnieć, że zalecenia Zespołu Ekspertów w sprawie zapobiegania wadom wrodzonym cewy nerwowej u potomstwa sugerują objęcie przewlekłą suplementacją kwasu foliowego w dawce 0,4mg na dobę wszystkich Polek w wieku rozrodczym.

Wstępne badania dotyczące wpływu zwiększonej suplementacji kwasu foliowego (w dawce 5 mg/dobę) we wczesnej ciąży, wskazują dodatkowo na pozytywny wpływ takiego postępowania na rozwój zdolności słownych i komunikacyjnych u dzieci w wieku 18 miesięcy. Doniesienia te wymagają jednak dalszego potwierdzenia w kolejnych badaniach.