Ciąża to czas szczególny, gdyż wszystkie decyzje żywieniowe kobiety ciężarnej wpływają nie tylko na jej zdrowie, lecz również na zdrowie i rozwój jej dziecka. Istnieją ważne zalecenia dotyczące m.in. ograniczenia lub wykluczenia z diety pewnych produktów w okresie ciąży i karmienia piersią. Niektóre z nich mogą być toksyczne zarówno dla kobiety ciężarnej, jak i dla płodu. Żywność może być również źródłem zakażeń pokarmowych, które mogą być przyczyną groźnych powikłań dla matki i dziecka.

Zakażenia pokarmowe są wynikiem spożycia żywności zanieczyszczonej patogenami chorobotwórczymi. Następstwami niektórych zatruć pokarmowych kobiety w ciąży może być zakażenie rozwijającego się płodu i idące za nimi poważne konsekwencje zdrowotne.

Produkty, które mogą być źródłem zakażeń mikrobiologicznych:

Zakażenie pokarmowe bakterią Listeria monocytogenes:

• Bakterie z rodzaju Listeria są szeroko rozpowszechnione w naturalnym środowisku (występują m.in. w wodzie, w glebie, ściekach, w roślinach, u zwierząt hodowlanych, skąd mogą trafić do mięsa, mleka i produktów z nich zrobionych). Dla człowieka chorobotwórczy jest jeden z sześciu gatunków – Listeria monocytogenes, a do zakażenia dochodzi najczęściej droga pokarmową. Pałeczki Listeria monocytogenes cechuje wysoka odporność na różne warunki środowiskowe (np. zdolność do wzrostu i rozwoju w niskich temperaturach oraz zdolność przetrwania krótkotrwałej pasteryzacji lub mrożenia), dlatego też niektóre z produktów spożywczych są szczególnie często źródłem zakażenia tą bakterią.
• Kobiety ciężarne są w grupie podwyższonego ryzyka zakażenia pałeczkami Listeria monocytogenes (ok. 1/3 wszystkich zachorowań na listeriozę). Zakażenie u matki ma najczęściej łagodny przebieg bakteriemii – objawy grypopodobne, nieżyt żołądka, biegunka, zapalenie dróg moczowych i zazwyczaj ustępuje samoistnie po porodzie. Zdarza się również, że listerioza przebiega u kobiety w ciąży bezobjawowo. Listeria monocytogenes wykazuje silny tropizm tkankowy do centralnego układu nerwowego, łożyska i płodu, dlatego też rozprzestrzeniające się zakażenie tą bakterią u matki stwarza ogromne niebezpieczeństwo u dziecka. Zakażenie tą bakterią w I i II trymestrze ciąży może doprowadzić do tzw. wczesnego zakażenia płodu, którego skutkiem może być: poronienie, poród przedwczesny, wewnątrzmaciczne obumarcie płodu. Zakażenie w III trymestrze ciąży (tzw. zakażenie późne) powoduje wrodzoną listeriozę u noworodka, której przebieg może mieć różne nasilenie, a choroba dotyczy najczęściej centralnego układu nerwowego i objawów neurologicznych. 
  

• Bakteria Listeria monocytogenes ginie podczas obróbki termicznej w temp. powyżej 75°C (proces pasteryzacji, gotowanie, pieczenie), natomiast przeżywa i może rozwijać się w temperaturze panującej w lodówce, stąd może również zanieczyszczać pożywienie się w niej znajdujące – dlatego tak ważne jest odpowiednie przechowywanie żywności i obróbka. Minimalny czas potrzebny do zabicia bakterii to 2 min. obróbki termicznej w  temp. 75°C (taka temperatura powinna być w najwolniej ogrzewającej się części potrawy, czyli np. wewnątrz porcji mięsa).
• Źródłem zakażenia mogą być produkty spożywcze, które nie zostały poddane odpowiedniej obróbce termicznej (podgrzanie do odpowiedniej temperatury) jak: mleko niepasteryzowane  lub niesterylizowane (pasteryzacja surowego mleka przebiega w temp. 65-100°C, a sterylizacja to ogrzewanie w temp. 135-150°C, oba procesy inaktywują Listeria monocytogenes) i produkty mleczne z niepasteryzowanego mleka (sery pleśniowe, sery miękkie typu feta) oraz surowe mięso i ryby. Ponieważ Listeria monocytogenes charakteryzuje się wysokim potencjałem wzrostu w warunkach chłodniczych oraz w produktach o długim terminie przydatności dużym ryzykiem zakażenia cechują się garmażeryjne produkty mięsne i rybne (np. wędliny, parówki, pasztety, mielonki, ryby wędzone na zimno) oraz dania gotowe, które nie zostały podgrzane w odpowiednio wysokiej temperaturze. Powszechność tej bakterii w wodzie i glebie sprawia, że źródłem zakażenia mogą być niedokładnie umyte warzywa i owoce (np. sałata, szpinak, kapusta, kalafior, seler, brokuły, kiełki, melony). 

Zakażenia pierwotniakiem Toxoplasma gondii:

• Toxoplasma gondii to pasożytniczy pierwotniak, który jest gatunkiem kosmopolitycznym i nie występuje jedynie w rejonach polarnych. Żywicielami pośrednimi (tutaj odbywa się rozwój, aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej) dla tego pasożyta są różne gatunki ptaków i ssaków, w tym człowiek. Natomiast żywicielem ostatecznym (tutaj pasożyt rozmnaża się płciowo) są wyłącznie zwierzęta z rodziny kotowatych. Zakażenie Toxoplasma gondii powoduje chorobę zwaną toksoplazmozą. Istnieją 3 główne drogi zakażenia – droga pokarmowa, przezłożyskowe zakażenie płodu oraz zakażenie wskutek transfuzji krwi (rzadko). 
• U większości kobiet w ciąży toksoplazmoza przebiega bezobjawowo i bez powikłań, rzadko występują objawy grypopodobne, gorączka i powiększenie węzłów chłonnych. Ponieważ Toxoplasma gondii aktywnie przenika przez łożysko, może dojść do zakażenia płodu w trakcie czynnej choroby, tzn. jeśli do zakażenia doszło w trakcie ciąży. Uważa się, że przebycie toksoplazmozy przez kobietę przed ciążą daje nabytą odporność przeciwko chorobie (niemniej możliwe są szczególne sytuacje głównie u osób z zaburzeniami układu odpornościowego) Zakażenie płodu może mieć bardzo poważne konsekwencje (obumarcie płodu, wady wrodzone m.in. zaburzenia neurologiczne, upośledzenie wzroku, słuchu, mowy, upośledzenie umysłowe, porażenie dziecięce, epilepsja).

• Pierwotniak Toxoplasma gondii ginie w temp. powyżej 70°C oraz podczas głębokiego mrożenia (min. -21°C) przez 28 dni. Dlatego też w profilaktyce zakażeń tym pierwotniakiem istotne znaczenie ma odpowiednia obróbka termiczna produktów, które mogą być źródłem zakażenia oraz właściwa higiena przygotowywania żywności do spożycia.
• Źródłem zakażenia mogą być surowe lub niedogotowane mięso (zwłaszcza wieprzowina, wołowina i baranina, drób) – tylko obróbka termiczna w temperaturze powyżej 70°C zabija poszczególne formy rozwojowe Toxoplasma gondii. Ponieważ pierwotniak ten ma żywicieli pośrednich, źródłem zakażenia może być gleba, woda i rośliny (nieumyte warzywa i owoce, zwłaszcza te, w których zbiera się ziemia, np. warzywa liściaste) skażone odchodami żywiciela ostatecznego. Dlatego też tak istotne jest dokładne mycie warzyw i owoców, które będą spożywane na surowo, picie przegotowanej wody (nie dotyczy wód butelkowanych), mycie rąk i sprzętów kuchennych po kontakcie z wyżej wymienioną żywnością oraz glebą oraz zabezpieczenia produktów przed owadami, które również mogą przenosić oocysty (“jaja”) pasożyta.

Zakażenie bakterią z rodzaju Salmonella:

• Salmonella to rodzaj bakterii z rodziny Enterobacteriaceae. Wyróżnia się ponad 2500 szczepów tej bakterii, z czego większość jest dla człowieka chorobotwórcza. Rezerwuarem tej bakterii są zwierzęta hodowlane i dzikie, głównie ptaki, bydło i trzoda. Zakażenie Salmonellą może nastąpić drogą pokarmową poprzez spożycie zanieczyszczonych produktów spożywczych oraz drogą kontaktową (kontakt z zarażonymi zwierzętami,ludźmi, pokarmami lub z środowiskiem zanieczyszczonym odchodami).
• Objawy zakażenia Salmonellą mają różny stopień nasilenia, w zależności od kondycji stanu zdrowia (gorączka, bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka, dreszcze), może się również pojawić krew w kale.Salmonelloza kobiety ciężarnej zazwyczaj nie stanowi dużego zagrożenia dla zdrowia płodu, niemniej jednak w przypadku objawów wskazujących na zatrucie pokarmowe należy bezzwłocznie udać się do lekarza. Niebezpieczne dla zdrowia i życia płodu może być odwodnienie matki, spowodowany biegunką i wymiotami deficyt składników odżywczych oraz ciężki przebieg choroby. Dlatego też zawsze w takich sytuacjach należy być pod kontrolą lekarza

• Pałeczki Salmonelli przestają się rozwijać w temp. poniżej 4°C i giną w temp. 60-65°C, dlatego podstawowym elementem profilaktyki zakażeń jest obróbka termiczna żywności, która może być potencjalnym źródłem zakażenia oraz odpowiednia higiena (salmonelloza często nazywana jest chorobą brudnych rąk).
• Źródłem zakażenia mogą być produkty pochodzące od zakażonych zwierząt, w szczególności surowe lub niedogotowane jajka oraz przygotowane z nich potrawy (np. lody, kremy, majonezy, tatar); surowe lub niedogotowane mięso (drób, wieprzowina, cielęcina, wołowina)) oraz niepasteryzowane mleko i jego przetwory. Ponieważ Salmonella potrafi przetrwać poza organizmem żywiciela nawet kilka miesięcy źródłem zakażenia może być również spożywanie nieprzegotowanej wody i żywności (np. niedomyte warzywa, owoce) zanieczyszczonej odchodami pochodzącymi od zakażonych zwierząt. 

Zakażenie bakterią z rodzaju Campylobacter:

• Wśród 13 gatunków bakterii należących do rodzaju Campylobacter – dwa z nich – Campylobacter jejuni i Campylobacter coli odpowiadają za 90% zakażeń wywołanych przez ten rodzaj mikrobów. Naturalnym rezerwuarem bakterii z rodzaju Campylobacter jest przewód pokarmowy ptaków, natomiast źródłem zakażenia dla człowieka mogą być również inne zwierzęta (oprócz drobiu, również psy, koty, świnie, bydło). Bakterie te występują również obficie w osadach dennych zbiorników wodnych – zarówno słonych, jak i słodkich, dlatego też źródłem zakażenia mogą być również ryby, skorupiaki i owoce morza. Za główną drogę zakażenia Campylobacter uznaje się drogę pokarmową. Zdarzają się również zakażenia poprzez bezpośredni kontakt z zakażonym zwierzęciem lub człowiekiem.
• Stopień nasilenia objawów kampylobakteriozy jest uzależniony od ilości patogenów, które dostały się do organizmu oraz od stanu układu odpornościowego. Do rozwinięcia symptomów dochodzi najczęściej w ciągu kilku dniu od momentu spożycia zainfekowanej żywności. Pełnoobjawowe zakażenie Campylobacer jejuni i Campylobacter coli charakteryzuje się występowaniem nieżytu żołądkowo-jelitowego z biegunką i spastycznym bólami brzucha oraz gorączką. Pojawia się brak łaknienia, złe samopoczucie, bóle głowy i bóle mięśniowe. W kontekście zapobiegania rozszerzaniu się zakażenia warto pamiętać, że kał chorej osoby pozostaje zakaźny przez 2-3 tygodnie od momentu wystąpienia objawów choroby. Podobnie jak w przypadku zakażenia Salmonellą, zakażenie Campylobacter w ciąży stwarza ryzyko odwodnienia i niedoboru składników odżywczych. Dlatego w przypadku wystąpienia objawów zatrucia, kobieta ciężarna powinna natychmiast udać się do lekarza. Uważa się, że kobiety w ciąży należą do grupy podwyższonego ryzyka, u których chociaż niezmiernie rzadko, to mogą wystąpić powikłania w postaci posocznicy lub zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

• Pałeczki Campylobacter rozwijają się w temp. 0-42°C, a giną pod wpływem temperatury  60°C. Dlatego też podstawowym procesem uniemożliwiającym przetrwanie bakterii w żywności jest obróbka termiczna w temp. 60°C przez min. 15 minut. 
• Źródłem zakażenia mogą być produkty pochodzące od zakażonych zwierząt, w szczególności surowe lub niedogotowane mięso (drób, wieprzowina, cielęcina, wołowina), surowe lub niedogotowane ryby, skorupiaki i owoce morza oraz niepasteryzowane mleko i woda pochodząca z zanieczyszczonych zbiorników wodnych pita bez przegotowania.

WAŻNE! Zasady higieny żywienia

Przestrzegając zasad higieny żywienia możemy zdecydowanie zminimalizować ryzyko zakażenia chorobami, których źródłem może być pożywienie. Aby się przed nimi ustrzec warto pamiętać i wprowadzić w życie poniższe zasady:

• dokładne mycie rąk ciepłą wodą z mydłem po każdym skorzystaniu z toalety, kontakcie ze zwierzętami, zmianie pieluch i każdym kontakcie z żywnością, szczególna uwagę należy zwrócić, aby nie dotykać błon śluzowych (jama ustna, nos, oczy) po kontakcie z surowym mięsem, rybami, jajkami
• dokładne mycie warzyw i owoców, nawet tych które kupujemy jako umyte, gotowe do spożycia
• nie wolno spożywać niepasteryzowanego mleka i produktów mlecznych z niepasteryzowanego mleka oraz surowych i niedogotowanych jajek
• nie należy spożywać surowego oraz niedogotowanego mięsa i ryb (w tym sushi, sashimi i ceviche przygotowane z surowych ryb), należy zapewnić odpowiednią temperaturę podczas obróbki cieplnej, która powinna zniszczyć wszystkie mikroorganizmy (gotowanie, duszenie powinno odbywać się w temp. bliskiej lub równej 100°C, smażenie w temp. 160-260°C, pieczenie w temp. 170-250°C); ryby wędzone, zwłaszcza na zimno, podobnie jak ryby surowe mogą być źródłem zakażeń mikrobiologicznych  bezpieczniejszym wyborem będą ryby wędzone na ciepło bądź ryby wędzone przygotowane jako potrawy na ciepło, poddane obróbce termicznej w temp. min. 65°C
• wcześniej przygotowane potrawy należy podgrzewać do temperatury min. 74°C, sosy i zupy należy zagotować
• po pracy w kuchni i obróbce żywności należy dokładnie umyć ciepłą wodą z odpowiednim środkiem czyszczącym (płyn do mycia naczyń, mydło) sprzęt kuchenny, naczynia, deski do krojenia, noże, blaty kuchenne i ręce
• utrzymywanie lodówki w czystości i przechowywanie żywności w zamkniętych pojemnikach oraz zwrócenie uwagi na odpowiednią temperaturę – w lodówce domowej powinna ona wynosić 4°C lub mniej, a w zamrażarce -18°C lub mniej
• znajdujące się w lodówce szuflady na warzywa można wyłożyć matami antypleśniowymi
• deski do krojenia powinny być wykonane z łatwo zmywalnych materiałów odpornych na uszkodzenia nożem (np. szkło, polipropylen, polietylen); powinniśmy również używać oddzielnych desek do krojenia surowego mięsa, do ryb, warzyw i owoców, serów i pieczywa, dlatego warto zaopatrzyć się w kilka desek o różnych kolorach (min. 3) co ułatwi korzystanie z nich (np. czerwona deska do mięsa, zielona do warzyw i owoców itp.); zaleca się, aby zwłaszcza deska do krojenia surowego mięsa i ryb była wykonana ze szkła
• utrzymanie w czystości zlewu kuchennego, naczynia raz do niego wstawione powinny zostać umyte – nie wolno ich wyciągać i używać ponownie przed umyciem
• jeśli masz zmywarkę, mycie naczyń w niej będzie najlepszym rozwiązaniem – wybieraj program o wyższej temperaturze wody
• ciepłe potrawy przygotowane w ilości większej niż jedna porcja należy jak najszybciej wystudzić i włożyć w przykrytym pojemniku do lodówki
• podczas kontaktu z ziemią (np. praca w ogródku) zaleca się korzystanie z gumowych rękawic a następnie dokładne umycie rąk
• nie należy pić surowej, nieprzegotowanej wody (nie dotyczy wody butelkowanej, tj. źródlanej, mineralnej)

Używki w ciąży

Alkohol

Alkohol,  jest bezwzględnie przeciwwskazany w ciąży. Alkohol jest substancją toksyczną, przechodzi przez łożysko do krwi dziecka. Wbrew niektórym informacjom, brak jest jednoznacznych dowodów na to, że sporadyczne i w niewielkich ilościach spożycie alkoholu nie jest szkodliwe dla rozwijającego się płodu. Nie ustalono bezpiecznej dawki alkoholu, które mogłaby spożywać ciężarna kobieta i każda ilość spożytego alkoholu wiąże się z ryzykiem wystąpienia niedotlenienia i upośledzenia odżywiania płodu. Alkohol może powodować wad rozwojowe składające się na płodowy zespół alkoholowy (FAS) u dziecka. Charakteryzują go m.in. niska masa urodzeniową dziecka, wady serca, układu ruchu i układu moczowego, upośledzenie umysłowe i psychoruchowe, deformacje twarzy. Spożycie alkoholu w ciąży nie zawsze wiąże się z rozwinięciem pełnoobjawowego zespołu FAS u dziecka, mogą pojawić się jego niektóre elementy (np. zaburzenia neurologiczne czy wady wrodzone). Alkohol wpływa negatywnie na mózg dziecka, mogąc powodować trwałe zmiany w jego strukturze i funkcji. Ostatnio uważa się również, że alkohol spożywany przez ciężarne kobiety może być jednym z czynników rozwoju ADHD u dzieci. Wiele badań wskazuje na alkohol, jako istotną przyczynę, poronień i wewnątrzmacicznego obumarcia płodu.

Więcej o wpływie alkoholu na ciążę przeczytasz w zakładce ALKOHOL A CIĄŻA

Papierosy

Palenie tytoniu jest bezwzględnie przeciwwskazany w ciąży. Palenie tytoniu – zarówno bierne, jak i czynne negatywnie wpływa na przebieg ciąży i rozwój płodu. Substancje toksyczne zawarte w dymie tytoniowym przechodzą przez łożysko i kumulują się w tkankach, mogą powodować zaburzenie krążenia matczyno-płodowego oraz niewydolność łożyska. To z kolei skutkuje niedotlenieniem i niedożywieniem płodu, może powodować zahamowanie wzrostu i rozwoju oraz wady rozwojowe. Palenie tytoniu zwiększa ryzyko przedwczesnego pęknięcia błon płodowych i wystąpienia łożyska przodującego. Najbardziej niebezpiecznym powikłaniem będącym konsekwencją palenia tytoniu w trakcie ciąży jest wewnątrzmaciczne obumarcie płodu bądź nagła śmierć łóżeczkowa noworodka (SIDS). Dzieci kobiet palących tytoń zwykle rodzą się mniejsze, częściej zapadają na choroby wieku dziecięcego, poważne choroby układu oddechowego i układu krążenia.

Więcej o wpływie nikotyny na ciążę przeczytasz w zakładce NIKOTYNA A CIĄŻA

Narkotyki

Narkotyki i substancje psychoaktywne są bezwzględnie przeciwwskazane w ciąży. Nie ulega wątpliwości, że narkotyki i inne substancje psychoaktywne są niebezpieczne dla każdego z nas, a stosowane przez kobiety w ciąży stwarzają bardzo wysokie ryzyko utraty zdrowia i życia dziecka. Płód nie wytwarza enzymów je metabolizujących, więc przenikając przez łożysko stają się dla niego szczególnie niebezpieczne. Niedotlenienie, niska masa urodzeniowa, zaburzenia rozwoju, obniżona odporność, uzależnienie dziecka, wady rozwojowe to tylko niektóre z groźnych skutków stosowania narkotyków. Może ono również doprowadzić do poronienia i obumarcia płodu.

Więcej o wpływie narkotyków na ciążę przeczytasz w zakładce NARKOTYKI A CIĄŻA

Inne produkty niewskazane w ciąży

Wątróbka

Wątróbka – chociaż jest bardzo bogatym źródłem żelaza, zawiera również duże ilości witaminy A w postaci retinolu (100 g produktu w zależności od rodzaju może zawierać od 9000 w przypadku wątróbki kurzej do 22000 µg retinolu w przypadku wątroby cielęcej). Taka zawartość retinolu w 100 g produktu wielokrotnie przekracza ustaloną maksymalną bezpieczną dawkę retinolu dla kobiet w ciąży.  Zbyt wysokie dawki retinolu mogą być przyczyną wad rozwojowych u płodu oraz poronienia. Rekomendowane dzienne zapotrzebowanie na witaminę A wynosi 750 µg równoważnika retinolu na kobiet w ciąży do 19 r.ż. i 770 µg równoważnika retinolu dla kobiet w ciąży po 19 r.ż. (Instytut Żywności i Żywienia 2017). Maksymalna bezpieczna dzienna dawka witaminy A dla kobiet w ciąży została ustalona na poziomie 2800 µg równoważnika retinolu / czystego retinolu (kobiety do 18 r.ż.) i 3000 µg równoważnika retinolu / czystego retinolu (kobiety po 18 r.ż.) – dane wg Dietary Reference Intakes, National Academy of Science, Food and Nutrition Board, USA.
Dlatego też u kobiet ciężarnych nie zaleca się spożywania wątróbki.

Więcej informacji o bezpiecznych źródłach witaminy A dla kobiet w ciąży znajdziesz na Szczególne zapotrzebowanie (witaminy, minerały..)

Izomery trans kwasów tłuszczowych

Izomery trans kwasów tłuszczowych występują w dużych ilościach w twardych margarynach, produktach cukierniczych (ciasteczka, wyroby czekoladowe, ciasta), daniach typu fast food i instant, słonych przekąskach jak chipsy, paluszki itp. Ich spożycie w ciąży powinno być ograniczone do minimum. Wpływają niekorzystnie na profil lipidowy (podnoszą poziom cholesterolu frakcji LDL, a obniżają poziom cholesterolu frakcji HDL), są odpowiedzialne za wzrost ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, chorób o podłożu zapalnym i chorób nowotworowych. Ponadto zwiększają oporność na insulinę sprzyjając rozwojowi cukrzycy. Uważa się, że izomery trans kwasów tłuszczowych mogą wpływać niekorzystnie na czas trwania ciąży, masę urodzeniową dziecka i rozwój jego układu nerwowego. Wiele danych wskazuje również na izomery trans jako czynnik dodatkowy powiązany z etiologią nadciśnienia indukowanego ciążą i stanu przedrzucawkowego oraz wyższym ryzykiem wystąpienia alergii i astmy u dzieci. 

Napoje zawierające kofeinę

Kofeina może wpływać niekorzystnie na zdrowie mamy i rozwój płodu. Dlatego też eksperci zalecają, aby ograniczyć spożywanie wszystkich produktów ją zawierających. Ustalono, że bezpieczna dzienna dawka kofeiny u kobiet w ciąży wynosi 200-300 mg. Warto również pamiętać, że kofeina jest zawarta nie tylko w kawie i herbacie, ale również w kakao, czekoladzie, niektórych napojach gazowanych i energetycznych.

Więcej informacji odnośnie kofeiny oraz innych napojów zalecanych do picia w ciąży znajdziesz w artykule NAPOJE