Kortyzol

Spis treści

Kilka słów o kortyzolu

Kortyzol jest to hormon glikortykosterydowy, syntetyzowany w warstwie pasmowatej kory nadnerczy. Wydzielanie kortyzolu jest kontrolowane przez ACTH. Charakteryzuje się dobowym rytmem wydzielania, na skutek czego jego stężenie w surowicy krwi jest najwyższe w godzinach rannych, a najniższe w późnych godzinach wieczornych.

Rola kortyzolu w organizmie człowieka

Jest jednym z tzw. hormonów stresu. Wspomaga organizm, pozwala na zaadaptowanie się do sytuacji stresowych, warunkuje utrzymanie homeostazy (m.in.: poprzez podniesienie poziomu glukozy we krwi, wzrost ciśnienia krwi, wzmocnienie działania innych hormonów)
Wpływa na gospodarkę białkową (nasila katabolizm, czyli rozpad białek), węglowodanową (zwiększa syntezę glukozy i glikogenu), tłuszczową (zwiększa lipolizę, czyli proces rozpadu trójglicerydów) oraz wodno-elektrolitową (zatrzymuje sód w organizmie, a zwiększa wydalanie potasu).
Wykazuje działanie przeciwzapalne (łagodzi stany zapalne i alergie) i immunosupresyjne (osłabia działanie układu odpornościowego).
Podnosi ciśnienie krwi, moduluje funkcję hormonów tarczycy i powoduje uwalnianie wapnia z kości.

Kortyzol, wraz z jego syntetycznymi pochodnymi stosowany jest także jako lek w leczeniu niektórych chorób, np.: astmy oskrzelowej. Podaje się je również w stanach zagrożenia życia, np.: w przypadku wstrząsu anafilaktycznego.

Wskazaniami do oznaczenia stężenia kortyzolu są objawy, wskazujące na zbyt wysokie lub zbyt niskie jego stężenie.

Wysokie stężenie kortyzolu

Przyczyny

Nadmierne wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) np.: w przypadku gruczolaka przysadki, raka drobnokomórkowego płuc
Guz nadnerczy wydzielającego kortyzol,
Długie i intensywne leczenie glikokortykosteroidami, (co prawda leczenie glikokortykosteroidami nie podnosi poziomu kortyzolu, wręcz go zmniejsza, ale objawy nadmiaru glikokortykosteroidów (analogiczne do nadmiaru kortyzolu) mogą wystąpi).
Przewlekły i nagły stres, depresja i anoreksja.

Objawy

Redystrybucja tkanki tłuszczowej, dochodzi do odkładania się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy („księżyc w pełni”), okolicy nadobojczykowej, szyi („bawoli kark”) oraz tułowia;
Zanik tkanki mięśniowej, czego efektem jest osłabienie i zła tolerancja wysiłku fizycznego;
Ścieńczała skóra, podatna na urazy. W okolicy brzucha, ud, pośladków, piersi czerwone rozstępy, na twarzy pojawia się trądzik;
Nadciśnienie tętnicze, przeważnie łagodne lub umiarkowane, wynika z nasilenia przez kortyzol działania obkurczającego adrenaliny i wazopresyny na naczynia krwionośne; oraz z zatrzymywania wody w organizmie i zmian jakościowych w składzie krwi,
Zaburzenia nastroju, depresja oraz bezsenność;
Zaburzenia miesiączkowania u kobiet oraz osłabienie libido u mężczyzn;
Nieprawidłowa tolerancja glukozy lub cukrzyca;
Niepoddające się leczeniu zakażenia – efekt obniżenia odporności organizmu

Niskie stężenie kortyzolu

Przyczyny

Pierwotna niedoczynności kory nadnerczy (choroba Addisona). Choroba ta może być spowodowana reakcją autoimmunologiczną, gruźlicą, nowotworami. Do pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy zalicza się również wrodzony przerost nadnerczy, czyli wrodzony niedobór enzymów odpowiedzialnych za syntezę hormonów nadnerczowych
Wtórna niedoczynność kory nadnerczy.

Objawy

Stałe osłabienie z tendencją do omdleń – wynik odwodnienia lub zmniejszonego stężenia glukozy we krwi;
Łatwa męczliwość, niechęć do wysiłku fizycznego;
Słaba tolerancja sytuacji stresowych;
Chęć spożywania słonych pokarmów;
Luźne stolce;
Niskie ciśnienie tętnicze krwi;
Ciemne zabarwienie skóry, szczególnie w okolicach narażonych na promienie słoneczne i ucisk (objaw charakterystyczny dla pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy)

Kortyzol – test z Dexometazonem

Test hamowania deksametazonem służy do diagnostyki przyczyn nadmiernego wydzielania kortykosterydów przez korę nadnerczy. Gdy przyczyna leży w nadnerczach, mówimy o zespole Cushinga. W przypadku nadmiernej produkcji ACTH w przysadce mówimy o chorobie Cushinga. Gdy ACTH jest produkowane w innych narządach organizmu, niż przysadka to mamy do czynienia z ektopowym wydzielaniem ACTH. Jego główną przyczyną jest rak drobnokomórkowy płuca. Deksametazon to syntetyczny glikokortykosteroid, który powoduje zahamowanie wydzielania kortyzolu przez korę nadnerczy. Badanie stężenia kortyzolu we krwi i w moczu po podaniu deksametazonu pozwala na różnicowanie przyczyn zespołu Cushinga.

Wyróżniamy dwa testy

Test hamowania małą dawką deksametazonu, zwany też testem nocnego hamowania deksametazonem. Jest to badanie przesiewowe, stosowane w diagnostyce przyczyn zespołu Cushinga. Polega na doustnym przyjęciu najczęściej 1 mg deksametazonu przed snem, w godz. 23-24 i pomiarze stężenia kortyzolu w surowicy następnego dnia na czczo między godziną 8 a 9. W prawidłowych warunkach deksametazon powinien spowodować zahamowanie wydzielania kortyzolu.
Prawidłowy wynik to stężenie kortyzolu poniżej < 50 nmol/l (< 1,8 μg/dl), otrzymanie takiej wartości wyklucza zespół Cushinga. W przypadku nadczynności kory nadnerczy standardowa dawka deksametazonu nie spowoduje zahamowania wydzielania kortyzolu. Wynik nieprawidłowy świadczy o patologicznie wysokim poziomie kortyzolu, ale nie lokalizuje nam jej źródła.

Test hamowania dużą dawką deksametazonu pozwala na dokładniejsze ustalenie przyczyny wysokiego poziomu kortyzolu. Badanie to pomaga zróżnicować przyczynę zaburzeń hormonalnych. Możemy stwierdzić czy wysoki poziom kortyzolu jest spowodowany nadmierną ilością wydzielanego przez przysadkę ACTH, jak ma to miejsce w gruczolaku przysadki czy też mamy do czynienia z czynnym hormonalnie guzem nadnerczy, bądź ektopowym wydzielaniem ACTH przez inne nowotwory. Badanie trwa 2 dni i na dzień dzisiejszy z racji coraz szerszego dostępu do dokładnych badań obrazowych jest coraz rzadziej przeprowadzane. U pacjenta oznaczamy najczęściej stężenie kortyzolu we krwi i stężenie wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu. Można też oznaczać metabolity kortyzolu obecne w moczu czyli 17-hydroksykortykosterydy. Następnie pacjent otrzymuje deksametazon – 2mg co 6 godzin, co łącznie daje 8mg deksametazonu.

Interpretacja wyniku

Za chorobą Cushinga przemawia zmniejszenie stężenia wolnego kortyzolu w moczu > 50% w 2 dobie testu, w stosunku do wartości stężenia wolnego kortyzolu w moczu w 1 dobie jeszcze przed podaniem leku. Gruczolak przysadki pomimo autonomicznego charakteru wydzielania ACTH pod wpływem większych dawek deksametazonu zmniejsza syntezę i uwalnianie hormonu adrenokortykotropowego.
Za zespołem Cushinga (guz nadnerczy) i zespołem ektopowego wydzielania ACTH przemawia brak hamowania wydzielania kortyzolu i jego metabolitów, pomimo zastosowania wysokich dawek deksametazonu. Takie guzy charakteryzują się pełną autonomią i nie podlegają supresyjnemu wpływowi egzogennych steroidów.

Kortyzol – test z synacthenem

Wykonywany jest w celu rozpoznania pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy (choroba Addisona). Nazywany jest testem rezerwy nadnerczowej. Pozwala rozróżnić pierwotną i wtórną niedoczynność kory nadnerczy. Synacthen (Cortrosyn) jest syntetycznym ACTH. Test polega na pobraniu krwi i oznaczeniu stężenia kortyzolu, następnie pacjent jednorazowo przyjmuje lek. W 30, 60 i 120 minucie od podania leku pacjentowi pobieramy krew i oznaczamy stężenie kortyzolu.

Interpretacja wyniku

Stężenie kortyzolu powyżej 500nmol/l(>18,1ug/dl), w którymkolwiek etapie testu wyklucza chorobę Addisona.
W przypadku niemożności przeprowadzenia wyżej wymienionego testu niskie stężenia kortyzolu, przy jednocześnie wysokim stężeniu ACTH (>2x ggn) w porannym pomiarze wskazuje, z dużym prawdopodobieństwem, na chorobę Addisona.

Kortyzol w zbiórce dobowej moczu

Oznaczenie stężenia wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu jest podstawowym badaniem w diagnostyce nadczynności oraz niedoczynności kory nadnerczy.

Wolny kortyzol jako postać niezwiązana z białkami, wydalany jest przez nerki na drodze filtracji kłębuszkowej. Jego ilość w moczu jest proporcjonalna do aktywnej biologicznie postaci hormonu obecnego we krwi. Ponieważ kortyzol wydzielany jest w ciągu doby nierównomiernie, pojedyncze oznaczenia we krwi mogą nie wykazać istniejącej patologii. Natomiast pomiar w dobowej zbiórce moczu eliminuje nam wpływ rytmu dobowego.

Na wynik pomiaru istotny wpływ mają choroby nerek, szczególnie te związane z upośledzeniem filtracji kłębuszkowej, stan nawodnienia organizmu oraz procedura przeprowadzenia zbiórki dobowej moczu.

Rytm dobowy kortyzolu

Kortyzol wydzielany jest pulsacyjnie, wykazując własny rytm dobowy. Najwyższe stężenie osiąga pomiędzy godziną 4 rano i 12 w południe, a najniższe wieczorem. Stężenie wieczorne powinno dochodzić do 50% stężenia porannego. Dobowy rytm wydzielania kortyzolu jest zaburzany przez dodatkowe wyrzuty powodowane reakcją stresową na różne bodźce np.:, lęk, uraz, wysiłek. Pomiarów stężenia kortyzolu we krwi dokonuje się najczęściej w godzinach 8-9 rano, oraz pomiędzy 18 i 22. Tego typu oznaczenie nosi nazwę dwupunktowego. Dla wyznaczania stężenia wieczornego, optymalne jest pobieranie próbki ok. godziny 24, jednakże jest to możliwe na ogół jedynie w warunkach szpitalnych, w których wykonuje się często również oznaczenie trzypunktowe. Dla interpretacji wyników istotna jest informacja o czasie pobrania oznaczanej próbki. Dobowy rytm wydzielania kortyzolu może być zaburzony u osób, prowadzących nocny lub nieregularny tryb życia.

Kortyzol w ślinie

W ślinie kortyzol występuje jako postać aktywna (niezwiązana z białkami), pobieranie materiału jest nieinwazyjne i może być przeprowadzone w każdym miejscu i o każdym czasie.

W związku z tym metoda ta jest wygodna i łatwa. Obecnie nie jest powszechnie stosowana ze względu na dużą zmienność składu, ilości wydzielanej śliny oraz wahań stężenia hormonu, chociaż oznaczenie to wciąż bywa wykorzystywane w diagnostyce zaburzeń czynności hormonalnej nadnerczy. Dieta pacjentów oraz stopień nawodnienia wpływa na uzyskiwane wyniki, przez co, przy braku odpowiedniego rygoru, uzyskiwane wyniki są niemiarodajne.