ACTH jest syntetyzowany przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej, pod wpływem stymulacji przez produkowaną w podwzgórzu kortykoliberynę (CRH). Hamowanie wydzielania ACTH i CRH następuje na zasadzie sprzężenia zwrotnego, pod wpływem wzrostu we krwi stężenia ACTH, kortyzolu i innych kortykosteroidów m.in. steroidów egzogennych. ACTH kontroluje korę nadnerczy i stymuluje ją do produkowania glikokortykosteroidów (głównie kortyzolu) i w mniejszym stopniu mineralokortykosteroidów.

Badanie poziomu ACTH ma duże znaczenie w znalezieniu przyczyny nadczynności, jak i niedoczynności kory nadnerczy i w konsekwencji podjęcia właściwego leczenia.

Wydzielanie ACTH odbywa się w rytmie dobowym. Skutkiem tego rytmu jest uzyskanie najwyższego stężenia kortyzolu we krwi wczesnym rankiem, kiedy organizm jest przygotowywany do stresu, jakim jest dla niego pobudka. Przy braku ACTH kora nadnerczy zanika i wydzielanie kortyzolu ustaje.

Cel badania poziomu ACTH

Wykonujemy oznaczanie poziomu ACTH, gdy u pacjenta pojawiają się objawy charakterystyczne dla nadczynności lub niedoczynności kory nadnerczy, a także w przypadku substytucji glikokortykosteroidów (np.: leczenie chorób autoimmunologicznych, lub gdy różnicujemy bielactwo).

 Nadczynność kory nadnerczy może przebiegać jako:

• Pierwotna nadczynność kory nadnerczy (zwana również ACTH – niezależnym zespołem Cushinga) – jest ona wynikiem zaburzeń w samej korze nadnerczy, takich jak przerost, gruczolak lub rak. W takich sytuacjach nadnercza wydzielają w nadmiarze glikokortykosteroidy (głównie kortyzol) i prowadzą do objawów nadczynności nadnerczy.
• Wtórna nadczynność kory nadnerczy (czyli ACTH – zależny zespół Cushinga lub choroba Cushinga), jest ona wynikiem zaburzeń w samej przysadce, które powodują wydzielanie nadmiernych ilości ACTH (na przykład z powodu gruczolaka przysadki), co z kolei stymuluje nadnercza do nadmiernej produkcji kortykosteroidów i prowadzi do objawów nadczynności kory nadnerczy.

Niedoczynność kory nadnerczy przebiega jako:

• Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona)- spowodowana uszkodzeniem nadnerczy w takim stopniu, że dochodzi do zmniejszenia produkcji kortykosteroidów – główną przyczyną zaburzeń o tym charakterze są choroby z autoagresji (autoimmunologiczne).
• Wtórna niedoczynność kory nadnerczy – przyczyną jest zmniejszenie wydzielania ACTH przez przysadkę i w efekcie zmniejszona stymulacja nadnerczy do produkcji kortykosteroidów. Do takiej sytuacji dochodzi w przypadku uszkodzenia przysadki mózgowej i/lub podwzgórza (rozrost nowotworowy, po napromieniowaniu, w przebiegu zapalenia, urazu, krwotoku) oraz po przerwaniu przewlekłej sterydoterapii, która prowadzi do przedłużonej w czasie supresji wydzielania ACTH przez przysadkę mózgową.

Przygotowanie do badania

Krew pobrana na antykoagulant (EDTA), oznaczenie wykonujemy w osoczu. Krew zwykle pobieramy rano, pacjent przed badaniem powinien unikać stresu. Krew po pobraniu należy szybko zwirować, osocze przechowywać w lodówce lub zamrozić.

Ponieważ ACTH jest nietrwałe, więc najkorzystniej jest oddać krew do badania w punkcie pobrań zlokalizowanym przy laboratorium.

Sposób badania poziomu ACTH

W celu oznaczenia poziomu ACTH pobiera się od pacjenta próbkę krwi. Pobrania dokonuje się zwykle między 8:00 – 9:00 rano i ok. 24.00. Wydzielanie hormonu wykazuje określony rytm dobowy i najwyższe jest w godzinach porannych, a najniższe w nocy. Stężenie ACTH zależy także od płci i wieku pacjenta. Normy stężenia tego hormonu są różne w zależności od metody badania. Dla prawidłowej interpretacji wyników, najczęściej jednocześnie z badaniem poziomu ACTH, oznacza się poziom kortyzolu w surowicy. Dopiero porównanie tych dwóch wartości pozwala właściwie określić przyczynę obserwowanych zaburzeń.

Interpretacja wyników poziomu ACTH

• Pierwotna nadczynność kory nadnerczy – obniżone stężenie ACTH i podwyższone stężenie kortyzolu
• Wtórna nadczynność kory nadnerczy- podwyższone stężenie ACTH i podwyższone stężenie kortyzolu
• Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy- podwyższone stężenie ACTH i obniżone stężenie kortyzolu
• Wtórna niedoczynność kory nadnerczy – obniżone stężenie ACTH i obniżone stężenie kortyzolu

Oznaczenia poziomu ACTH i kortyzolu należą do najważniejszych badań wykonywanych w celu rozróżnienia postaci nadczynności i niedoczynności nadnerczy. Musimy jednak pamiętać, że interpretacja tych wyników nie zawsze jest tak oczywista i wymaga wykonania również innych oznaczeń.

Z tego względu dodatkowo wykonuje się szereg testów hamowania lub stymulacji nadnerczy, takich jak:

• Test z kortykoliberyną,
• Test z deksametazonem,
• Test z synacthenem.

Wartości prawidłowe

• 7,2 – 63,3 pg/ml*

*wg. Cobas firmy Roche metoda CLIA (chemiluminescencji)