Badanie moczu – informacje ogólne

Mocz jest płynem wytwarzanym w nerkach,  który zawiera produkty przemiany materii, niepotrzebne lub szkodliwe dla organizmu.

Wyniki badania moczu dostarczają licznych informacji na temat pracy i schorzeń układu moczowego ( nerek, pęcherza moczowego, moczowodów, cewki moczowej). Na podstawie analizy moczu można także rozpoznawać lub kontrolować przebieg wielu chorób np. takich jak cukrzyca, zaburzenia wydalania barwników żółciowych, osteoporoza.

Wyróżniamy trzy grupy badań moczu:

• Badanie ogólne moczu z osadem
• Posiew moczu
• Badanie biochemiczne moczu – oznaczanie stężenia substancji takich jak sód, potas, chlorki, wapń, fosfor, magnez, białko, glukoza, kreatynina, hormony i ich metabolity. 

W moczu wykrywamy również leki i narkotyki.

Badanie ogólne moczu

Przygotowanie do badania

Do badań oddajemy mocz poranny, przy ścisłym zachowaniu zasad higieny. Należy dokładnie umyć ręce ciepłą wodą i mydłem. Następnie mężczyźni po odciągnięciu napletka powinni umyć wodą i mydłem okolice ujścia cewki moczowej, a kobiety całe krocze w kierunku od przodu do tyłu. Wytrzeć ciało można  jałowym gazikiem lub ręcznikiem papierowym.

Pierwszą porcję moczu należy oddać do toalety, następnie drugą porcję z tzw. strumienia środkowego  oddajemy do przygotowanego pojemnika. Najlepiej gdy jest on zakupiony w aptece i ma pojemności ok. 50 ml. Naczynie dokładnie zakręcamy, podpisujemy imieniem i nazwiskiem. Minimalna ilość moczu do badania to 10 ml. Pojemniki na mocz są dostępne w każdej aptece zwykle w cenie ok. 2 zł. Pojemnik możemy również otrzymać w Gabinecie Zabiegowym. 

Najczęstsze błędy

Do najczęstszych błędów popełnianych przy oddawaniu moczu do analizy należą: 

• oddanie moczu bez odpowiedniego podmycia się i/lub oddana jest pierwsza partia moczu. Takie postępowanie powoduje dostanie się do pojemnika wydzieliny z pochwy, nasienia, bakterii  bytujących w początkowym odcinku cewki moczowej, przedsionku pochwy, czy też pod napletkiem. Powoduje to uzyskanie niewiarygodnego wyniku, często patologicznego, mamy wtedy do czynienia z tzw. wynikiem fałszywie dodatnim. W osadzie znajdujemy liczne bakterie, leukocyty, nabłonki wskazujące na stan zapalny dróg moczowych, 
• oddawanie moczu do badania podczas menstruacji – obecność licznych erytrocytów w moczu,
• oddanie moczu do pojemnika po produktach żywnościowych np. słoik po słodkim dżemie. Niedokładnie umyte naczynie może być powodem obecności cukru w moczu. 

Przebieg i opis badania

Badanie ogólne moczu składa się z trzech etapów:

• w pierwszym określamy barwę, ciężar właściwy, odczyn PH, przejrzystość
• w drugim za pomocą testów paskowych badamy  obecność w moczu -białka, albuminy, glukozy, krwi, bilirubiny, urobilinogenu, substancji ketonowych i azotynów.
• w trzecim oglądany jest osad moczu, określamy w nim obecność leukocytów, erytrocytów, komórek nabłonkowych, kryształów, bakterii. 

Barwa moczu – prawidłowy mocz jest barwy złocisto żółtej, substancją nadającą barwę są produkty przemiany bilirubiny. Ciemniejsza barwa moczu pojawia się gdy pacjent jest odwodniony, a jasna gdy przyjmuje dużo płynów. W przypadku niedrożności dróg żółciowych, czy też w wirusowym zapaleniu wątroby pojawia się mocz o kolorze ciemnego piwa. Czerwona barwa moczu świadczy o obecności krwi, co może wskazywać na infekcję dróg moczowych. 

Odczyn moczu – prawidłowo wartość pH moczu u ludzi zdrowych waha się w granicach 5,0 – 6,0. Może ulegać zmianie w zależności od diety (wysokobiałkowa, zakwaszająca powoduje niższe pH, dieta bogata w jarzyny powoduje że mocz staje się zasadowy). Odczyn zasadowy występuje również w przypadku infekcji dróg moczowych i w upośledzonej regulacji gospodarki kwasowo zasadowej organizmu. 

Przejrzystość – prawidłowy mocz jest przejrzysty. Zmętnienie może być wynikiem infekcji, obecnością licznych kryształów, zanieczyszczeniem. 

Ciężar właściwy – prawidłowy jest w granicach 1.005–1.030.
 Bardzo wysoki ciężar właściwy może wynikać z dużego zagęszczenia moczu w skutek przyjmowania zbyt małych ilości płynów, ich nadmiernej utraty z organizmu (uporczywe wymioty, nadmierne pocenie się, gorączka, biegunka). Niskie wartości ciężaru właściwego są dowodem rozrzedzenia moczu wynikającego z nadmiernego przyjmowania płynów, ciężkiej choroby nerek lub stosowania leków moczopędnych. 

Białko w moczu – prawidłowo – białko w moczu nie występuje.  Do niedawna testy paskowe oznaczały tzw. białko całkowite. Czyli oznaczano wszystkie substancje białkowe obecne w moczu. Często otrzymywano wynik fałszywie dodatni ( obecne w moczu komórki nabłonkowe,bakterie z pochwy, nasienie ). W celu zdiagnozowania chorób układu moczowego istotne jest oznaczenia Albuminy w moczu. Obecność tego białka informuje o uszkodzeniu kłębuszków i kanalików nerkowych np. w przypadku infekcji nerek, niewydolności serca, zatruciu ciążowym,  w cukrzycy świadczy o uszkodzeniu nerek będącym powikłaniem tej choroby. 

Cukier w moczu – prawidłowo –glukoza w moczu nie występuje. Jej obecność zawsze świadczy o przekroczeniu progu nerkowego i patologii. Wynik dodatni informuje o źle kontrolowanej cukrzycy, chorobach nerek, zatruciu.  U kobiet w ciąży próg nerkowy dla glukozy ulega obniżeniu, ale zawsze jej pojawienie się jest sygnałem do dokładnej kontroli glikemii u ciężarnej. 

Bilirubina i urobilinogen – prawidłowo nie występują. Ich obecność świadczy o poważnych schorzeniach wątroby i dróg żółciowych takich jak: wirusowe zapalenie wątroby, marskość wątroby, nowotwory wątroby i/lub dróg żółciowych, niedrożność dróg żółciowych. 

Substancje ketonowe – prawidłowo – w moczu nie występują. Ich obecność może świadczyć o źle kontrolowanej cukrzycy, stosowaniu diety o bardzo niskiej zawartości węglowodanów, głodzeniu lub zaburzeniach odżywiania. Stwierdza się je również u osób nadużywających alkoholu. 

Azotyny – prawidłowo – w moczu nie występują. Ich obecność jest spowodowana przekształceniem azotanów przez bakterie Gram (–) ujemne, będące najczęstszą przyczyną infekcji układu moczowego.  Najczęściej występującą bakterią powodującą obecność azotynów w moczu jest Escherichia. Coli. 

Osad moczu– otrzymuje się go po zwirowaniu ok. 10 ml moczu. Prawidłowo w osadzie mogą występować pojedyncze komórki nabłonkowe, leukocyty i erytrocyty. Nieliczne bakterie i kryształy ( szczawiany, fosforany). 

Erytrocyty ( czerwone krwinki) – obecność kilku/kilkunastu/ kilkudziesięciu  w polu widzenia może wynikać z uszkodzenia nerek lub pęcherza, kamicy nerkowej, infekcji układu moczowego, kłębuszkowego zapalenia nerek, nowotworu nerki lub pęcherza, tocznia

Leukocyty ( białe krwinki) – obecność kilku/kilkunastu/ kilkudziesięciu  w polu widzenia może świadczyć o zakażeniu układu moczowego, guzie pęcherza moczowego, stanie zapalnym w obrębie nerek, toczniu układowym lub infekcji: u kobiet – pochwy u mężczyzn – okolicy ujścia cewki moczowej.

Wałeczki – są to odlewy kanalików nerkowych, prawie zawsze są dowodem istnienia choroby nerek. Jedynie wałeczki szkliste – w liczbie 1-2 w preparacie mogą występować fizjologicznie w moczu o niskim pH. Wałeczki występują zwykle równocześnie z obecnością albuminy w moczu. Ze względu na budowę wyróżniamy wałeczki szkliste, ziarniste, woskowe, nabłonkowe, erytrocytarne.

Kryształy w moczu – prawidłowo występują pojedyncze kryształy w polu widzenia. W przypadku zaburzenia metabolizmu ( gorączka), uszkodzeniu nerek lub kamicy nerkowej pojawia się ich większa liczba. Mogą być wskazówką co do składu kamieni nerkowych. Przyczyną obecności w moczu kryształów mogą być również niektóre leki. Wyróżniamy takie kryształy jak szczawiany, fosforany, moczany i kryształy kwasu moczowego. 

Bakterie w moczu – prawidłowo nieliczne w polu widzenia. Ich większa liczba w świeżym moczu sugeruje infekcję bakteryjną układu moczowego. 

Grzyby i pierwotniaki ( Rzęsistek pochwowy) – prawidłowo  nie występują, ich obecność jest wynikiem zakażenia narządów płciowych.

Pasma śluzu – często występują w osadzie, nie mają znaczenia diagnostycznego.

Zbiórka dobowa moczu

Badania moczu wykonuje się również w tzw. zbiórce dobowej. Pozwala ona uzyskać informacje nie tylko o pracy układu moczowego, lecz całego organizmu. Badanie to  umożliwia ocenę bilansu płynów oraz pozwala obliczyć ilość danego związku chemicznego, np. białka, glukozy, kreatyniny,  leukocytów, hormonów i ich metabolitów (np. kortyzol, kwas wanilino migdałowy) lub pierwiastków mineralnych (np. potasu, wapnia, fosfor), w moczu zebranym w ciągu 24 godz.

Przygotowanie do badania

Niektóre analizy wymagają dodania do zbiorki odpowiedniego stabilizatora i należy to zawsze ustalić z lekarzem lub z diagnostą w laboratorium. Pierwszy mocz poranny np. o godzinie 7.00 pacjent oddaje do toalety. Każdy następny zbierany jest do specjalnego naczynia objętości ok 3 litrów. Ostatnią porcję moczu należy oddać do naczynia o 7.00 rano dnia następnego. Ilość moczu należy zmierzyć ( prawidłowo człowiek oddaje w ciągu doby ok 1500 ml moczu), dokładnie wymieszać, odlać ok 100 ml. i dostarczyć do laboratorium. Często należy również podać swój wzrost i wagę ciała. 

Posiew moczu

Posiew moczu jest badaniem  bakteriologicznym. Polega na wyhodowaniu na specjalnych pożywkach bakterii obecnych w moczu. Wykonuje się je, jeśli wynik badania ogólnego odbiega od normy i np. wskazuje na zakażenie układu moczowego, a także gdy występują charakterystyczne dolegliwości (np. trudności z oddawaniem moczu, uczucie bolesnego parcia na pęcherz, częste oddawanie moczu z wrażeniem niepełnego opróżnienia pęcherza moczowego, krwiomocz).

Przygotowanie do badania

Do badań oddajemy mocz poranny, przy ścisłym zachowaniu zasad higieny. Należy dokładnie umyć ręce ciepłą wodą i mydłem. Następnie mężczyźni po odciągnięciu napletka powinni umyć wodą i mydłem okolice ujścia cewki moczowej, a kobiety całe krocze w kierunku od przodu do tyłu. Wytrzeć ciało można  jałowym gazikiem lub ręcznikiem papierowym. Pierwszą porcję moczu należy oddać do toalety, następnie drugą porcję z  tzw. strumienia środkowego  oddajemy do specjalnie przygotowanego jałowego pojemnika. Pojemniki takie są dostępne w aptekach. Naczynie dokładnie zakręcamy, podpisujemy imieniem i nazwiskiem. Mocz należy dostarczyć jak najszybciej (1-2 godzin) do laboratorium. 

W przypadku silnej infekcji, gdy liczy się czas, mocz na posiew można oddać o dowolnej porze dnia. 

Przebieg i opis badania

Badanie trwa kilka dni średnio od  2 do 4. Po 48 godzinach hodowli w cieplarce, wyhodowane, patologiczne kolonie przesiewa się na inne podłoża i określa ich lekowrażliwość. Jest to istotne,  w określeniu optymalnego antybiotyku, który należy podać w celu leczenia infekcji. Najczęściej infekcje układu moczowego wywołują takie bakterie jak  Escherichia Coli Coli, Proteus, Klebsiella, Enterokoki. 

Jeżeli z posiewu moczu wyhodowane zostaną grzyby drożdżopodobne, to ich źródłem są zwykle narządy płciowe. Jeżeli jednak materiał pochodzi od pacjenta z obniżoną odpornością, przyjmującego leki immunosupresyjne ( HIV, Pacjent po przeszczepie, po chemioterapii) zawsze należy rozważyć grzybicę narządową, która jest niebezpieczna dla życia chorego.