Dieta a choroby tarczycy
Spis treści
Zdrowa i odpowiednio zbilansowana dieta ma fundamentalne znaczenie dla utrzymania organizmu w dobrej formie. Tym większe ma ona znaczenie w przypadku występowania zaburzeń mających wpływ na gospodarkę hormonalną oraz przebieg procesów metabolicznych, które zwiększają ryzyko rozwoju otyłości czy powikłań sercowo – naczyniowych. Do takich zaburzeń należy bez wątpienia zaliczyć choroby gruczołu tarczowego.
Patogeneza zaburzeń metabolicznych w przebiegu chorób tarczycy
Hormony produkowane przez gruczoł tarczowy to przede wszystkim tyroksyna (FT4) oraz trijodotyronina (FT3). Uważa się, że wykazują one najbardziej zróżnicowany – spośród wszystkich poznanych hormonów – wpływ na przebieg różnorodnych procesów zachodzących w organizmie oraz funkcjonowanie większości układów narządowych. Z tego względu określa się je mianem hormonów plejotropowych (w języku greckim pleion oznacza więcej, tropos – sposób, metoda).
Wpływ hormonów tarczycy ma kluczowe znaczenie dla prawidłowej regulacji procesów metabolicznych oraz termogenetycznych organizmu. Równowaga gospodarki tych hormonów warunkuje zatem m.in. utrzymanie odpowiedniej dla wieku masy ciała, właściwe proporcje tkanki tłuszczowej, produkcję ciepła, a także utrzymanie prawidłowej temperatury ciała. Hormony gruczołu tarczowego wpływają na syntezę białek, węglowodanów, tłuszczów oraz cholesterolu. Są istotne dla pracy mięśnia sercowego, mózgu i układu nerwowego.
Nadczynność tarczycy a metabolizm
Pod wpływem nadmiaru hormonów tarczycy dochodzi do nasilenia reakcji katabolicznych, które to najogólniej polegają na degradacji złożonych związków chemicznych na prostsze cząsteczki. Dochodzi do nasilonego rozkładu białek oraz zmniejszenia ich zawartości w tkankach organizmu. Jednocześnie na skutek wzmożonej aktywności enzymów biorących udział w metabolizmie tłuszczów dochodzi do ich intensywnego spalania. W ten sposób powstają znaczne ilości związku nazywanego ATP (adenozynotrifosforan), który z kolei jest zużywany w dużych ilościach w procesie termogenezy, czyli produkcji ciepła – u chorych z nadczynnością tarczycy typowe jest bowiem podwyższenie temperatury ciała oraz obfitsze pocenie się. W surowicy spada całkowite stężenie cholesterolu oraz poziom cholesterolu LDL nazywanego potocznie „złym cholesterolem”, gdyż to właśnie ta frakcja cholesterolu odpowiada głównie za rozwój miażdżycy oraz uwarunkowanych nią powikłań sercowo-naczyniowych.
Nadmiar hormonów tarczycy doprowadza także do wzrostu zużycia węglowodanów ze względu na zwiększone zapotrzebowanie tkanek na glukozę.
Całokształt opisanych zaburzeń w praktyce doprowadza do spadku masy mięśniowej oraz osłabienia siły mięśni, a także całościowej utraty masy ciała. Ze względu na znaczne nasilenie procesów metabolicznych i energetycznych zmniejszona jest wydolność organizmu oraz tolerancja wysiłku.
Niedoczynność tarczycy a metabolizm
Efekty niedoboru hormonów tarczycy w warunkach niedoczynności tego gruczołu są zasadniczo przeciwstawne do tych związanych z jej nadczynnością. Tempo metabolizmu i termogenezy zmniejsza się, co doprowadza do wzmożonego odkładania się tkanki tłuszczowej i przyrostu masy ciała, a także stałego uczucia chłodu. Spada częstość pracy serca – może pojawić się bradykardia, czyli zwolnienie akcji serca poniżej 60 uderzeń/ min. Skutkiem tego będzie niedostateczne zaopatrzenie tkanek obwodowych, w tym mięśni, m.in. w tlen i składniki odżywcze. Doprowadzi to do spadku wydolności organizmu w warunkach wysiłku fizycznego oraz zmniejszenia ich wytrzymałości.
Niedoczynności tarczycy może towarzyszyć także niedokrwistość wynikająca ze zmniejszonej syntezy hemoglobiny. Stan ten dodatkowo pogłębia brak tolerancji organizmu na wysiłek fizyczny, powoduje ponadto przewlekłe uczucie zmęczenia i nadmierną senność.
Dieta bezglutenowa a choroby tarczycy
W ostatnich latach dieta bezglutenowa stała się bardzo modna i przypisywano jej mnóstwo korzyści zdrowotnych. Spożywanie glutenu zostało powiązane ze zwiększonym ryzykiem rozwoju otyłości, zespołu metabolicznego, zaburzeń psychicznych czy powikłań sercowo-naczyniowych, więc nie dziwi fakt wzrostu popularności tego typu diet.
Wśród chorych z niedoczynnością tarczycy, a zwłaszcza chorobą Hashimoto, również zaczęło pojawiać się przekonanie, że eliminacja glutenu z diety może poprawić pracę tarczycy i pomóc w utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
Takie przeświadczenie mogło wynikać z faktu, że zaburzenia o podłożu autoimmunologicznym mają tendencję do współwystępowania. U części chorych z niedoczynnością tarczycy spowodowaną chorobą Hashimoto mogą ujawnić się również inne zaburzenia uwarunkowane autoimmunologicznie, do których zaliczamy m.in. cukrzycę typu 1, bielactwo, anemię złośliwą czy właśnie celiakię.
Celiakia, nazywana także chorobą trzewną, polega na występowaniu nadwrażliwości na gluten. Spożywanie pokarmów zawierających nawet śladowe ilości glutenu prowadzi do wystąpienia objawów w postaci uporczywych bólów brzucha, wzdęć, nudności, biegunek prowadzących nawet do spadku masy ciała. U dzieci dodatkowo zaobserwować można zahamowanie wzrastania i opóźnione dojrzewanie płciowe. Rozpoznanie celiakii stanowi wskazanie bezwzględne do całkowitej eliminacji glutenu z diety, które jest jedynym postępowaniem pozwalającym na poprawę stanu klinicznego pacjentki i kontrolę przebiegu choroby.
Warto podkreślić, że przypadku współwystępowania ze sobą różnych chorób autoimmunologicznych ich przebieg może być nietypowy. Z tego względu Członkowie ESPHAGAN (ang. European Society for Paediatric Gastroenterology Hepatology and Nutrition – Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci) rekomendują jednak, aby u wszystkich chorych z rozpoznaną chorobą Hashimoto wykonywać badania w kierunku celiakii.
Celiakia jest chorobą, której nie można rozpoznać jedynie na podstawie objawów podmiotowych i przedmiotowych. Konieczna jest ocena występowania w surowicy krwi typowych dla celiakii przeciwciał skierowanych przeciwko transglutaminazie tkankowej anty tTG2, przeciwciał przeciwko deamidowanej gliadynie (DGP lub GAF) oraz przeciwciał przeciwendomyzjalnych (EMA). Uzyskanie wyniku dodatniego stanowi wskazanie do wykonania gastroduodenoskopii i pobrania wycinków błony śluzowej dwunastnicy w celu ich oceny histopatologicznej.
To, że u części pacjentek z chorobą Hashimoto współistnieje dodatkowo celiakia, którą leczy się dietą całkowicie pozbawioną glutenu, nie oznacza jednak, że eliminacja glutenu przyniesie korzyści wszystkim osobom z rozpoznaną niedoczynnością tarczycy. W literaturze naukowej znajdziemy również doniesienia wskazujące na korzyści wynikające z wprowadzenia diety bezglutenowej u osób z chorobą Hashimoto. Autorzy tych badań wskazują na możliwe wsparcie diety bezglutenowej w wygaszeniu stanu zapalnego, który towarzyszy chorobom autoimmunologicznym, w tym chorobie Hashimoto.
Jednak na dzień dzisiejszy badania naukowe nie potwierdzają tego, że całkowita eliminacja glutenu z diety u osoby z chorobą Hashimoto, bez współistniejącej celiakii, pociągnie za sobą korzyści zdrowotne i wpłynie pozytywnie na przebieg choroby tarczycy. Ten obszar wymaga ciągle dodatkowych badań i analiz. Ponadto, eksperci podkreślają, że wieloletnie stosowanie diety bezglutenowej, w przypadku nieprawidłowego jej zbilansowania, może doprowadzić do niedoborów witamin oraz składników mineralnych – zwłaszcza kwasu foliowego, wapnia, witaminy z grupy B, a także witaminy C.
Niebezpieczeństwo stosowania nieprawidłowo skomponowanej diety bezglutenowej potwierdza również artykuł opublikowany na łamach czasopisma The BMJ. Podsumowano w nim wynik 26-letniej obserwacji grupy ponad 6 tys. pacjentów nie chorujących na celiakię, a stosujących dietę bezglutenową. Badacze jednoznacznie podkreślają, że stosowanie diety bezglutenowej, jeśli nie jest kompletna i w pełni zbilansowana może zwiększać ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego (głównie w wyniku eliminacji produktów zbożowych pełnoziarnistych). Dlatego w takiej sytuacji zawsze warto skonsultować się z lekarzem i dietetykiem.
Dieta bezlaktozowa a choroby tarczycy
Nietolerancja laktozy charakteryzuje się występowaniem dolegliwości takich jak dyskomfort w obrębie jamy brzusznej, wzdęcia, uczucie pełności, wymioty, biegunka, przelewania i kruczenia, ból brzucha, nadmierne oddawanie gazów w niedługim czasie po spożyciu produktów zawierających laktozę (przede wszystkim mleka lub produktów mlecznych). Jedną z podstawowych przyczyn nietolerancji laktozy jest niedobór laktazy (enzymu rozkładającego ten cukier).
Wyróżniamy 3 postaci klinicznego niedoboru laktazy:
- alaktazja (wrodzony niedobór laktazy) – bardzo rzadkie schorzenie genetyczne, charakteryzujące się całkowitym niedoborem tego enzymu; chorzy nie tolerują nawet niewielkich ilości laktozy i przez całe życie muszą stosować dietę bezlaktozową
- pierwotna nietolerancja laktozy (hipolaktazja typu dorosłych, ATH) – występuje najczęściej, rozwija się stopniowo, charakteryzuje się postępującą wraz z wiekiem coraz niższą aktywnością laktazy; stopień nasilenia nietolerancji jest uwarunkowany genetycznie oraz związany jest z pochodzeniem etnicznym – ocenia się że częstość jej występowania w Europie wynosi od 2 do 70%; dane dotyczące Polski wskazują na częstość występowania predyspozycji genetycznych w granicach 20-25% osób dorosłych
- wtórna (nabyta) nietolerancja laktozy – związana jest z uszkodzeniem błony śluzowej i kosmków jelitowych (tam znajduje się laktaza), które może być wynikiem zakażeń jelitowych, enteropatii, celiakii czy też oddziaływania czynników jatrogennych (np. antybiotyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne, chemioterapeutyki, kwas acetylosalicylowy, alkohol, promieniowanie jonizujące); ten typ nietolerancji jest przejściowy i ustępuje po wyeliminowaniu przyczyny oraz po regeneracji struktur jelita
Na dzień dzisiejszy nie ma wystarczających danych naukowych dotyczących częstości współwystępowania chorób tarczycy oraz nietolerancji laktozy. Nie ma również naukowych doniesień, które mogłyby potwierdzać korzystny wpływ stosowania diety bezlaktozowej na przebieg choroby Hashimoto u wszystkich pacjentów z tym schorzeniem.
Z tego powodu obecnie nie zaleca się, aby pacjenci z rozpoznaną chorobą tarczycy stosowali dietę bezlaktozową w sytuacji, gdy nie stwierdza się u nich nietolerancji laktozy. Natomiast w literaturze pojawia się coraz więcej doniesień dotyczących zwiększonego zapotrzebowania na hormony tarczycy (podawane doustnie w postaci leku) u pacjentów z chorobą Hashimoto i nietolerancją laktozy. Badania potwierdzają, że pacjentki z oboma współwystępującymi schorzeniami wymagają o ok. 30% wyższych dawek tyroksyny.
Autorzy badań sugerują, by szczególnie u osób z niewyrównanymi poziomami hormonów tarczycy, wymagających zwiększania dawek leku przeprowadzić diagnostykę w kierunku nietolerancji laktozy. Ten temat wymaga jeszcze dalszych analiz, gdyż nieznany jest do końca mechanizm tego procesu.
Obecnie uważa się, iż wynika on głównie z zaburzeń wchłaniania tyroksyny związanych z uszkodzeniem rąbka szczoteczkowego jelita cienkiego, które występuje w przypadku nietolerancji laktozy, zwłaszcza typu wtórnej (nabytej) nietolerancji. Inne doniesienia potwierdzają również, że u pacjentek z niedoczynnością tarczycy i nietolerancją laktozy, wprowadzenie diety bezlaktozowej wiązało się z istotnym obniżeniem poziomu TSH.
Powyższe wyniki pokazują, że zwłaszcza w przypadku nieustabilizowanej niedoczynności tarczycy warto przeprowadzić diagnostykę dotyczącą nietolerancji laktozy. Nie oznacza to natomiast, że eliminacja laktozy przyniesie korzyść wszystkim pacjentom z chorobami tarczycy. Przeciwnie – badania potwierdzają brak wpływu diety bezlaktozowej na poziom hormonów tarczycy u osób bez nietolerancji tego cukru.
Właściwa podaż jodu w diecie
Na terenie naszego kraju obowiązek jodowania soli kuchennej po raz pierwszy wprowadzono w latach 30-tych ubiegłego wieku, jednak w latach powojennych rozporządzenie to zostało wycofane. Na początku lat 90-tych dzięki przeprowadzonym w Polsce badaniom populacyjnym zaobserwowano występowanie zaburzeń z niedoboru jodu na terenie całego kraju i z tego powodu w 1996r. podpisane zostało Rozporządzenie zakazujące wprowadzania do obrotu soli pozbawionej jodku potasu. Dokument wszedł w życie 1 stycznia 1997r. i obowiązuje do tej pory, dzięki czemu Polska nie należy już do obszarów endemicznego niedoboru jodu.
Jod jest pierwiastkiem niezbędnym dla właściwego przebiegu procesu syntezy hormonów tarczycy. Stanowi on 65% ciężaru tyroksyny (fT4) oraz 58% trijodotyroniny (fT3). Większość jodu dostarczanego do organizmu jest magazynowana w tarczycy w postaci tyreoglobuliny, czyli substancji o żelowej konsystencji zawierającej tyroksynę oraz trijodotyroninę – reszta wydalana jest przez nerki.
Fizjologiczne zapotrzebowanie na jod osoby dorosłej wynosi 150 ug/dobę. Przy podaży wynoszącej około 100 ug/dobę pojawiać się mogą objawy świadczące o niedoborze jodu, przy czym ciężki niedobór tego pierwiastka stwierdza się, gdy jego dzienne spożycie spada poniżej 50 ug. W okresie ciąży zapotrzebowanie na jod wzrasta do 250 ug/dobę, w okresie laktacji do 290 ug/dobę. Dlatego też kobietom zaleca się w tym czasie (okres ciąży i karmienia piersią) suplementację jodu w dawce 150 -200 ug/dobę.
Należy zwrócić uwagę, że stosowanie jodowanej soli kuchennej jest niewystarczającym źródłem zaopatrzenia organizmu w jod. Wynika to z konieczności ograniczenia dziennego spożycia soli, do czego zachęca swoimi rekomendacjami WHO (ang. World Health Organisation – Światowa Organizacja Zdrowia). Według wspomnianych zaleceń dobowe spożycie soli nie powinno przekraczać 5 g w przypadku osoby dorosłej.
Dobowe zapotrzebowanie na jod należy uzupełnić wzbogacając dietę o:
- nabiał,
- jaja,
- owoce takie jak borówki i truskawki,
- ryby.
Według danych WHO Polska należy obecnie do krajów o prawidłowym spożyciu jodu. Nie można tego samego powiedzieć o soli, ponieważ według raportów WHO Polacy przekraczają zalecane dzienne jej spożycie blisko trzykrotnie. Obecnie wynosi ono 13,5 g/dobę.
Konsekwencje niedoboru jodu
Niedobór jodu jest najbardziej niebezpieczny dla kobiet ciężarnych, gdyż może doprowadzić do zaburzenia prawidłowego rozwoju płodu, a zwłaszcza kształtowania się jego ośrodkowego układu nerwowego. W skrajnej postaci doprowadza do tzw. kretynizmu endemicznego.
Zespół ten charakteryzuje się występowaniem ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia umysłowego, w którym iloraz inteligencji sięga około 30 (u osoby zdrowej przeciętny iloraz inteligencji wynosi 90-109). Upośledzeniu umysłowemu towarzyszą zaburzenia neurologiczne oraz inne zaburzenia neurologiczne w postaci zaburzeń wzroku, głuchoty, ataksji móżdżkowej, niedowładów lub porażeń, zwłaszcza kończyn dolnych.
Ograniczenie spożycia jodu prowadzi do spadku syntezy hormonów w gruczole tarczowym, co prowadzić może do pojawienia się typowych objawów niedoczynności gruczołu. Ze względu na wspomniane już plejotropowe działanie hormonów tarczycowych objawy ich niedoboru mogą pochodzić z różnych układów narządowych. Do najogólniejszych objawów niedoczynności tarczycy należy zaliczyć trudności z koncentracją, uczucie ciągłego zmęczenia, ospałość, spadek tolerancji wysiłku, zaburzenia rytmu serca m.in. w postaci bradykardii czy występowanie wzdęć i zaparć.
Wole spowodowane niedoborem jodu rozwijają się stopniowo. Wolem nazywamy powiększenie gruczołu tarczowego powyżej 18 ml u kobiet i 25 ml u mężczyzn. Klasyfikacja WHO (ang. World Health Organisation – Światowa Organizacja Zdrowia) opracowała klasyfikację umożliwiającą ocenę stopnia zaawansowania wola.
Klasyfikacja umożliwiająca ocenę stopnia zaawansowania wola:
- stopień 0 – brak wola
- stopień 1- wole wole wyczuwalne, ale niewidoczne w zwykłym ułożeniu głowy
- stopień 2 – wole wyczuwalne i widoczne w zwykłym ułożeniu głowy
Zaleca się, aby w każdym przypadku stwierdzenie obecności wola w badaniu przedmiotowym potwierdzić badaniem ultrasonograficznym, które pozwala na precyzyjną ocenę wielkości gruczołu, jego położenia, struktury miąższu oraz obecności ewentualnych guzków, a także zobrazowanie struktur sąsiadujących.
Żywienie w chorobach tarczycy
Prawidłowo dobrana i zbilansowana dieta w połączeniu z farmakoterapią może pozytywnie wpłynąć na przebieg choroby oraz poprawę samopoczucia chorej osoby. Dodatkowo odpowiednio dostosowany sposób żywienia zmniejsza ryzyko rozwoju chorób dietozależnych związanych z chorobami tarczycy lub redukuje objawy tych schorzeń, które już istnieją. Ponieważ nieprawidłowa praca tarczycy ma różne oblicza, ponadto jej chorobom mogą towarzyszyć inne schorzenia (np. insulinooporność, hipercholesterolemia, miażdżyca, PCOS), trudno jest podać zalecenia żywieniowe, które spełniałby potrzeby wszystkich pacjentów z chorobami tarczycy równocześnie. Niemniej jednak charakter dysfunkcji tarczycy nakreśla nam potrzeby żywieniowe danej osoby. Warto podkreślić, że w przypadku jakichkolwiek wątpliwości, bądź trudności z prowadzeniem prawidłowego żywienia, warto zwrócić się po pomoc do specjalisty – dietetyka.
Na co szczególnie warto zwrócić uwagę w diecie przy niedoczynności tarczycy:
- odpowiednia ilość i jakość białka w diecie – zwiększony udział białka pełnowartościowego (ryby, chude mięso gł. drobiowe, rzadziej wołowe, jajka, nabiał)
- zwiększony udział wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza z grupy omega 3 (orzechy włoskie, siemię lniane, migdały, olej lniany, rzepakowy, ryby)
- unikanie żywności zawierającej izomery trans kwasów tłuszczowych (np. wyroby cukiernicze, niektóre margaryny, posiłki typu fast food i instant) – mogą powodować zaburzenia w syntezie hormonów tarczycy
- należy wprowadzić do diety jak najwięcej produktów z wysoką zawartością błonnika (np. pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoce)
- uwzględnić w diecie składniki mineralne:
- cynk – jest niezbędny do prawidłowego namnażania się komórek tarczycy, wchodzi w skład receptorów hormonu trijodotyroniny, jego niedobór może uniemożliwiać działanie tego hormonu; źródła żywieniowe: jajka, przetwory mleczne, mięso, orzechy włoskie, pestki dyni, produkty zbożowe pełnoziarniste, kasze gruboziarniste, ryby morskie
- selen – niezbędny do wytwarzania hormonów tarczycy; źródła żywieniowe: orzechy brazylijskie, ryby (dorsz, halibut, mintaj, makrela, łosoś)
- żelazo – jego niedobór wiąże się z obniżeniem poziomu hormonów tarczycy, ponadto wchodzi w skład hemoglobiny, a niedokrwistość jest jednym z częściej współwystępujących schorzeń; źródła żywieniowe: czerwone mięso, warzywa strączkowe, kasza gryczana, owoce – czarna porzeczka, aronia, dzika róża, kiwi, cytrusy
- zadbać o witaminy:
- witamina D3 – odgrywa istotną rolę w gospodarce wapniowo-fosforanowej, jej niedobór wpływa na łamliwość włosów i paznokci, a to jeden z częstych objawów niedoczynności tarczycy, ponadto wiele badań wskazuje związek występowania niedoborów tej witaminy i choroby Hashimoto oraz jej wpływu na obecność przeciwciał tarczycowych; źródła żywieniowe: jajka, nabiał, ryby, olej z wątroby rekina, grzyby: pieczarki, kurki, borowiki
- witaminy z grupy B – niezbędne dla prawidłowego przebiegu procesów metabolicznych w komórkach; źródła żywieniowe: pełnoziarniste produkty zbożowe, kasza gryczana, warzywa liściaste i strączkowe, orzechy, drób, chuda wołowina, jajka, nabiał, kapusta, brokuły, kalafior, szpinak, cebula, czosnek
- witamina C – jest antyoksydantem, pomaga więc w ograniczaniu stanu zapalnego, ponadto bierze udział w syntezie tyrozyny, której niedobór powoduje niedoczynność tarczycy; źródła żywieniowe: warzywa – papryka czerwona, natka pietruszki, zielone warzywa, kiszonki, owoce – czarna porzeczka, aronia, dzika róża, kiwi, cytrusy
Na co szczególnie warto zwrócić uwagę w diecie przy nadczynności tarczycy:
- w związku z przyspieszonym metabolizmem i nasilonym katabolizmem warto rozważyć zwiększenie wartości energetycznej diety (ok. 20-25%,) oraz zwiększona ilość białka w diecie – zwłaszcza białka pełnowartościowego (ryby, chude mięso gł. drobiowe, rzadziej wołowe, jajka, nabiał) – właściwe wartości pomoże Ci ustalić dietetyk
- zwiększony udział wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza z grupy omega 3 (orzechy włoskie, siemię lniane, migdały, olej lniany, rzepakowy, ryby)
- unikanie żywności zawierającej izomery trans kwasów tłuszczowych (np. wyroby cukiernicze, niektóre margaryny, posiłki typu fast food i instant) – mogą powodować zaburzenia w syntezie hormonów tarczycy
- należy wprowadzić do diety jak najwięcej produktów z wysoką zawartością błonnika (np. pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoce)
- uwzględnić składniki mineralne:
- wapń – przy nadczynności tarczycy bardzo często współwystępują zaburzenia gospodarki wapniowej, które mogą skutkować osteoporozą; źródła żywieniowe: sery żółte, twarogowe, jogurty, kefiry, orzechy, migdały, nasiona, rośliny strączkowe
- zadbać o witaminy:
- witamina A, C, E – to silne antyoksydanty, które pomagają neutralizować wolne rodniki, a nadczynność tarczycy sprzyja ich powstawaniu; źródła żywieniowe: tłuszcz rybi, wątróbka, ryby morskie, nabiał, pomarańczowe, czerwone i zielone warzywa, oleje roślinne, orzechy, ziarna, nasiona, awokado
- witaminy z grupy B – wspierają pracę układu nerwowego, dzięki temu mogą pomóc w łagodzeniu takich objawów jak nadpobudliwość czy drżenie rąk; źródła żywieniowe: pełnoziarniste produkty zbożowe, kasza gryczana, warzywa liściaste i strączkowe, orzechy, drób, chuda wołowina, jajka, nabiał, kapusta, brokuły, kalafior, szpinak, cebula, czosnek
- kofeina – dodatkowo pobudza organizm, warto zredukować ilość bądź wykluczyć napoje i produkty zawierające kofeinę (kawa, herbata, napoje energetyczne, kakao, czekolada)
Bibliografia
- A. Syrenicz „Zarys endokrynologii klinicznej”, wyd. Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, Szczecin 2017.
- A.Szczeklik „Interna Szczeklika”, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2017.
- Władysław Z. Traczyk „Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej”, PZWL, Warszawa 2012 r.
- B. Cukrowska, T.Bednarczuk „Dieta bezglutenowa i bezlaktozowa w chorobie Hashimoto – moda czy konieczność.”, Tyronewsletter 2/2018
- „Long term gluten consumption in adults without celiac disease and risk of coronary heart disease: prospective cohort study” BMJ 2017;357
- WHO,UNICEF,ICCIDD, Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination, 2007, www .apps.who.int
- World Health Organization,Guideline. Sodium intake for adults and children., Geneva, Switzerland, www.apps.who.int
- J.Powles „Global, regional and national sodium intakes in 1990 and 2010: a systematic analysis of 24 h urinary sodium excretion and dietary surveys worldwide”, BMJ Open 3/(12),2013
- Andrzejewska M., Nietolerancja laktozy, istotne zagadnienie żywieniowe i medyczne; Żywienie Człowieka i Metabolizm 2015; 42 (4): 250-261.
- Hutyra T., Iwańczak B., Nietolerancja laktozy: patofizjologia, objawy kliniczne, rozpoznanie i leczenie, Pol. Merkuriusz Lek. 2009; XXVI (152): 148-152.
- Marszałek A, Rychlik U., Nietolerancja laktozy – współczesny stan wiedzy, Diagnostyka laboratoryjna/ Journal of Laboratory Diagnostics, 2013; 49 (1): 71-73
- Ratajczak A.E., Moszak M., Grzymisławski M., Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto, Piel Zdr Publ. 2017;7(4):305–311.
- Asik M, Gunes F, Binnetoglu E, et al. Decrease in TSH levels after lactose restriction in Hashimoto’s thyroiditis patients with lactose intolerance. Endocrine. 2014 Jun;46(2):279-84.
- Cellini M., Santaguida M.G., Gatto i. et al. Systematic appraisal of lactose intolerance as cause of increased need for oral thyroxine, J Clin Endocrinol Metab. 2014 Aug; 99 (8): E1454-8.
- Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E., Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto, Bromat. Chem. Toksykol., 2015; XLVIII(2):117 – 127.
- Tuchendler P., Zdrojewicz Z., Dieta w chorobach tarczycy, Med Rodz 2017; 20(4): 299-303.
- Jarosz M., Normy żywienia dla populacji Polski, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017.
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekologia Polska 2014, 5 (85): 395 – 399.