Narkotyki przyjmowane przez kobiety będące w ciąży stanowią potencjalnie duże ryzyko dla płodu, mimo iż wiele ich oddziaływań nie zostało do tej pory dostatecznie poznanych. Przyszłe matki są zazwyczaj młodymi, niezamężnymi kobietami o niskim wykształceniu, należy jednak pamiętać, iż zjawisko zażywania narkotyków może istnieć w każdej grupie społecznej. Ostatnimi czasy narasta również problem związany ze stosowaniem leków przeciwbólowych zawierających substancje opioidowe (głównie tramadol, kodeina, dekstrometorfan – dwa ostatnie wykorzystywane jako leki przeciwkaszlowe), co może pozostawać długo niezauważone wśród najbliższych osób, które mogą łatwo przeoczyć objawy uzależnienia od substancji zawartych w tychże lekach.

Do najlepiej poznanych efektów, jakie może wywierać ekspozycja na substancje odurzające, zaliczyć możemy: 

• płodowy zespół abstynencyjny, potencjalne ryzyko wykształcenia wad wrodzonych,
• niska masa urodzeniowa,
• wcześniactwo,
• wyższe ryzyko nabycia infekcji wewnątrzmacicznych,
• długofalowe skutki ciążowego narażenia płodu na substancje psychoaktywne w postaci zaburzeń zachowania oraz zaburzeń w funkcjonowaniu centralnego systemu nerwowego.

Efekty wywierane przez substancje psychoaktywne na wzrastające w łonie matki dziecko różnią się zasadniczo, mimo iż można przypisać im wiele cech wspólnych. Czynniki wpływające na ostateczny efekt też okazują się być bardzo różnorodne, wpływ ma tutaj rodzaj przyjmowanej substancji, jej dawki, szybkość metabolizowania narkotyku przez organizm matki i płodu.

Poniżej zamieszczamy krótkie podsumowanie, co obecnie wiadomo na temat działania narkotyków na płód ludzki:

• Opioidy, opiaty – termin ten opisuje substancje występujące naturalnie bądź otrzymywane syntetycznie wykazujący efekt podobny do działania morfiny. Opiaty są zawężonym terminem opisującym substancje otrzymywane naturalnie z opium (zaliczamy tu m.in. morfinę, kodeinę, narkotynę i papawerynę). Syntetyczne opioidy to m.in. heroina, metadon, buprenorfina. Nagłe zaprzestanie przyjmowania opioidów ze względu na silne właściwości uzależniające jest niebezpieczne zarówno dla matki jak i płodu. Objawy odstawienne u płodu są znane jako płodowy zespół abstynencyjny – zostanie on omówiony osobno. Ponadto udowodniono wpływ substancji opioidowych na zwiększoną śmiertelność płodu oraz ograniczenie jego wzrastania (IUGR – intrauterine growth restriction), ponadto zespół odstawienny wywołuje u matki zwiększenie ryzyka poronienia, porodu przedwczesnego, czy przedwczesnego pękania wód płodowych.
• Kokaina – spożywanie kokainy w czasie ciąży jest związane z dużym niebezpieczeństwem dla ciąży i rozwijającego się płodu. Substancja ta powoduje w organizmie silny skurcz naczyń, czemu przypisuje się jej główne działania niepożądane, ponadto z łatwością przenika barierę łożyskową. Główne efekty uboczne związane ze stosowaniem kokainy obejmują zatem poronienie, poród przedwczesny, przedwczesne odklejanie się łożyska, wcześniactwo, oraz wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrastania płodu (IUGR). Istnieje też wiele doniesień na temat teratogennego działania kokainy, do których możemy zaliczyć między innymi zwiększenie ryzyka wykształcenia swoistych anomalii w układzie krążenia oraz w układzie moczowopłciowym . Z drugiej jednak strony, dwa duże, dobrej jakości badania dostarczyły informacji na temat braku wpływu kokainy na rozwijające się narządy wewnętrzne płodu. W kwestii teratogenności kokainy informacje są zatem sprzeczne. Natomiast dobrze udokumentowano liczne przypadki zahamowania wzrostu płodu w czasie ciąży, zmniejszony obwód główki dziecka po urodzeniu oraz zwiększone ryzyko porodu przedwczesnego w przypadku kobiet przyjmujących kokainę w ciąży. Częstym działaniem niepożądanym kokainy jest nadciśnienie, jednak obserwuje się to głównie u matek, do tej pory nie jest jasne, czy taki sam efekt występuje u noworodków. Płody poddawane ekspozycji na kokainę wykazują również zaburzenia w funkcjonowaniu centralnego systemu nerwowego oraz zaburzenia zachowania – możemy mieć tu do czynienia z powstaniem reakcji toksycznej na kokainę u dziecka, która może objawiać się nadmiernym stresem, nieustającą płaczliwością, zaburzonym odruchem ssania, nadpobudliwością, epizodami bezdechu oraz zaburzeniami oddychania. Ciężko jest natomiast ocenić długoterminowy wpływ ekspozycji na kokainę w czasie ciąży, póki co brakuje niestety wysokiej jakości badań naukowych w tym zakresie.
• Amfetaminy – są to substancje stymulujące, które poprzez swoje działanie, szybko prowadzą do uzależnienia – głównie psychicznego. Wiadomo, iż amfetamina swobodnie przenika przez barierę łożyskową , przez co rozwijający się w macicy płód jest narażony na jej destrukcyjny wpływ. Do tej pory udało się powiązać substancje z grupy amfetamin ze zwiększoną śmiertelnością i zachorowalnością niemowląt w okresie okołoporodowym, zwiększonym 3 krotnie ryzykiem wykształcenia wewnątrzmacicznego ograniczenia wzrastania płodu (IUGR) , nadciśnienia w ciąży, stanu przedrzucawkowego oraz porodu przedwczesnego . Jak to tej pory nie udało się udowodnić, czy amfetaminy wpływają na ryzyko wykształcenia się wad wrodzonych płodu . Istnieją jednak pewne doniesienia, iż dzieci matek przyjmujących amfetaminę lub jej pochodne, są w przyszłości bardziej podatne na stres, częściej wykazują problemy emocjonalne, depresję, zaburzenia lękowe oraz ADHD. Nie są to jednak informacje ostatecznie potwierdzone. Nie ma również pewnych informacji na temat wpływu amfetaminy na wykształcenie się zespołu odstawiennego u dziecka po jego urodzeniu.
• Barbiturany – jest to potoczna nazwa używana dla pochodnych kwasu barbiturowego, które na szeroką skalę były niegdyś używane w leczeniu bezsenności, jako leki anestezjologiczne w znieczuleniach oraz leki przeciwpadaczkowe. Obecnie głównym i najczęściej używaną substancją z tej grupy jest fenobarbital, który nadużywany jest również w celach odurzających. Działanie barbituranów na płód jest nadal nie do końca poznane, jednak obecnie wiadomo, że stosowanie tych substancji przez kobietę ciężarną powoduje silne objawy zespołu odstawiennego u dziecka po jego urodzeniu. Udowodniono również wpływ stosowania fenobarbitalu na zwiększone ryzyko wykształcenia się wad wrodzonych u dzieci. Do najczęstszych objawów zespołu odstawiennego u dzieci zależnych od barbituranów zaliczyć należy nerwowość, ciągły płacz, bezsenność, napady drgawek, zaburzenia ruchowe, ale także mniej charakterystyczne objawy jak: zmniejszenie apetytu, zaburzenia rytmu dobowego snu i czuwania, nadwrażliwość na dźwięki, częste ulewanie oraz wymioty.
• Marihuana – Ze wszystkich narkotyków jest to niewątpliwie substancja psychoaktywna najczęściej spożywana wśród kobiet w ciąży. Należy na wstępie zaznaczyć, iż wokół marihuany i jej głównej substancji psychoaktywnej – THC, istnieje nadal wiele niejasności i niewiadomych. W obecnej chwili wydaje się, że palenie marihuany nie wpływa negatywnie na wzrost dziecka w łonie matki, czy wzrost ryzyka poronienia w czasie ciąży. Wydaje się również, iż palenie marihuany nie zwiększa istotnie ryzyka wykształcenia się wad wrodzonych u płodów. Nie udowodniono również całościowego wpływu na rozwój umysłowy dziecka w zakresie jego ilorazu inteligencji oraz tzw inteligencji globalnej, czyli całościowej. Wyjątkiem jest intensywne palenie marihuany w dużych ilościach, które może mieć związek z obniżeniem się ilorazu inteligencji u rozwijającego się dziecka . W nielicznych badaniach udokumentowano ponadto, iż dzieci matek palących marihuanę w ciąży, odznaczały się dyskretnymi dysfunkcjami w zakresie przyswajania wiedzy i pamięci. W jednym z badań wykazano również wzrost częstości występowania zaburzeń uwagi u takich dzieci. Obecne wyniki badań nie dają nam jednak stuprocentowej pewności. Wiodące na świecie amerykańskie towarzystwo ginekologów i położników (ACOG – American Congress of Obstetricians and Gynecologists) nie zaleca spożywania nawet najmniejszych ilości marihuany, mimo braku pewnych dowodów na jej szkodliwe działanie na płód.

Podsumowanie

• Wiele efektów działania narkotyków na płód wciąż pozostaje nieznanych, niemniej jednak przyjmuje się, że stanowią one potencjalnie duże ryzyko dla rozwijającego się płodu.
• Objawy wpływu narkotyków na dziecko zależą w głównej mierze od rodzaju przyjmowanej substancji, dawek, długości czasu jej przyjmowania, szybkości metabolizmu narkotyków przez organizm płodu i matki, co jest z kolei uwarunkowane cechami indywidualnymi.
• Identyfikacja substancji, które były przyjmowane przez kobietę ciężarną jest kluczowym elementem decyzji stanowiącej o dalszym postępowaniu przez lekarza w trakcie ciąży. Niezmiernie ważne jest, aby o fakcie przyjmowania substancji niedozwolonych powiedzieć lekarzowi prowadzącemu ciążę.
• Niska masa urodzeniowa płodu czy poród przedwczesny mogą być powodowane zarówno przez stosowanie samych substancji psychoaktywnych takich jak kokaina, czy nikotyna, jak i inne niespecyficzne czynniki często współistniejące z przyjmowaniem narkotyków jak chociażby niedożywienie, na które kobiety biorące narkotyki są bardziej narażone
• Wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrastania płodu (IUGR) powiązane jest z paleniem papierosów, alkoholem, przyjmowaniem narkotyków opioidowych oraz kokainy. Istnieją również dowody na szkodliwość substancji z grupy amfetamin w tym zakresie .
• Zespół odstawienny u płodu jest najlepiej udokumentowany u kobiet spożywających w czasie ciąży alkohol, substancje opioidowe (głównie heroina i morfina) oraz barbiturany.
• Spożycie kokainy przed urodzeniem dziecka może wywołać u niego objawy toksyczne w czasie 48 – 72h po urodzeniu. Do tych objawów zaliczyć możemy drgawki, nieustający płacz, brak snu, zaburzenia oddychania. Jest to raczej związane z bezpośrednim działaniem kokainy na dziecko, aniżeli zespołem odstawiennym.
• Palenie marihuany jest zjawiskiem najczęstszym, jeśli chodzi o zjawisko przyjmowania narkotyków w ciąży. Jak do tej pory działanie na płód pozostaje niejasne, dlatego też czołowe towarzystwa lekarskie i naukowe nie zalecają przyjmowania nawet najmniejszych ilości marihuany w ciąży.
• Najlepiej udokumentowano zwiększenie ryzyka wykształcenia wad wrodzonych u płodów matek spożywających w czasie ciąży alkohol oraz barbiturany.