Ciąża jest okresem licznych przystosowań w funkcjonowaniu kobiecego organizmu do nowej roli, jaką jest zapewnienie dziecku optymalnych warunków do rozwoju wewnątrzmacicznego oraz przygotowanie do wysiłku, jakim bez wątpienia jest poród siłami natury. Zmiany, które w tym czasie mają miejsce, dotyczą niemal wszystkich układów i narządów, w tym także układu krążenia.

Fizjologia i adaptacja układu krążenia w okresie ciąży

W warunkach prawidłowych okres ciąży charakteryzuje się m.in. zwiększeniem objętości krwi krążącej, spadkiem oporu obwodowego oraz zmniejszeniem średnich wartości ciśnienia tętniczego.
Takie zmiany w obrębie układu krążenia, u kobiety w ciąży, mają wiele przyczyn, wśród których wymienić należy m.in. wpływ odpowiednich hormonów takich jak progesteron, estrogen czy aldosteron.

Zmiany hormonalne mające wpływ na układ krążenia w czasie ciąży

Progesteron w ciąży

Progesteron jest żeńskim hormonem płciowym, który odpowiada m.in. za prawidłowy przebieg fazy lutealnej cyklu miesięcznego. W czasie ciąży progesteron pozwala na utrzymanie zarodka i jego stopniowy rozwój w jamie macicy. Dodatkowo progesteron poprzez swoje oddziaływanie powoduje zatrzymywanie wody w organizmie, co przyczynia się do zwiększenia objętości krążącej krwi. Progesteron oddziałuje również na mięśnie. Pod wpływem tego hormonu dochodzi m.in. do rozkurczu mięśni gładkich naczyń krwionośnych, czego konsekwencją jest spadek oporu obwodowego i obniżenie wartości ciśnienia tętniczego krwi.

Estrogen w ciąży

Estrogen, podobnie jak progesteron, jest żeńskim hormonem płciowym. Jego rola polega m.in. na udziale w kształtowaniu żeńskich narządów płciowych. W czasie ciąży estrogen wpływa na zmiany w układzie krążenia i gospodarce wodno-elektrolitowej m.in. poprzez zwiększenie syntezy białka nazywanego transkortyną, które ma zdolność wiązania hormonów produkowanych przez kobiece nadnercza (ang. corticosteroid-binding globulin, CBG).

Aldosteron w ciąży

Aldosteron, który jest steroidowym hormonem produkowanym przez nadnercza, który poprzez swoje biologiczne działanie przyczynia się do zwiększenia objętości krążącej w naczyniach krwi. Powoduje on zatrzymywanie w nerkach jonów sodu, które jednocześnie ’’pociągają’’ za sobą cząsteczki wody – dochodzi do wzrostu objętości osocza, a zatem i całej krwi. Dzięki produkowanej pod wpływem m.in. estrogenów transkortynie (CBG), aldosteron dłużej utrzymuje się w łożysku naczyniowym, co sprawia, że przez dłuższy czas wykazuje on swoje biologiczne działanie i wpływa na układ krążenia w okresie ciąży.

Adaptacja serca, układu krążenia oraz zmiany tętna w okresie ciąży

Na całokształt zmian wpływających na pracę układu krążenia w ciąży o przebiegu fizjologicznym mają zasadniczy wpływ dwie składowe – zmiany dotyczące parametrów hematologicznych oraz zmiany hemodynamiczne. Te pierwsze związane są z objętością łożyska naczyniowego oraz parametrami morfologicznymi krwi i mają bezpośredni wpływ na procesy hemodynamiczne, czyli związane bezpośrednio z pracą serca – jak m.in. częstość akcji serca, tętno czy wartość ciśnienia tętniczego.

Zasadniczą zmianą, która bezpośrednio wynika ze znacznego podwyższenia stężenia hormonów takich jak progesteron, estrogeny czy aldosteron jest znaczny wzrost objętości krwi krążącej. Przyjmuje się, że objętość krwi u ciężarnej zwiększa się przeciętnie od 30 do 50% – parametr ten jest jednak uzależniony od budowy ciała kobiety, liczby wcześniej przebytych ciąż i porodów, a także liczby płodów w obecnej ciąży. Według specjalistów, u kobiety otyłej objętość krwi krążącej może jednak ulec nawet podwojeniu w stosunku do stanu sprzed ciąży, tymczasem u osoby o szczupłej budowie ciała wzrost ten będzie znacznie mniejszy – o około 20%.
Wzrost objętości krwi krążącej doprowadza do zwiększenia objętości końcoworozkurczowej serca (czyli objętości krwi, która znajduje się w sercu tuż przed jego skurczem) o około 70 ml.

Dodatkowo zwiększona tendencja do zatrzymywania wody w organizmie sprawia, że u wielu kobiet w ciąży dochodzi do rozwoju tzw. fizjologicznej niedokrwistości ciężarnych. Spowodowana jest ona tym, że zwiększonemu w okresie ciąży zatrzymywaniu wody w organizmie nie towarzyszy równoważny wzrost ilości składników morfotycznych krwi takich jak krwinki czerwone (erytrocyty), co sprawia, że zmniejszeniu ulega ich całościowe stężenie. Niedokrwistość ciężarnych dodatkowo ’’stymuluje’’ serce do zwiększenia częstości pracy – pozwala to dostarczyć do tkanek obwodowych ilość krwi zapewniającą wystarczający dowóz tlenu i substancji odżywczych.

Częstość pracy serca, jak i wyczuwalne w związku z tym na naczyniach obwodowych tętno, wzrasta u ciężarnej o około 10-15 uderzeń na minutę w stosunku do tego sprzed ciąży, przy czym wartości te mogą być jeszcze większe w przebiegu ciąży bliźniaczej. Konsekwencją przyspieszonej akcji serca, a w związku z tym i tętna na obwodzie, może być słyszalny, w niektórych przypadkach, skurczowy szmer nad sercem – jest to jednak najczęściej szmer niegroźny, świadczący o dynamicznym przepływie krwi przez naczynia i nie stanowi zwykle wskazania do poszerzenia diagnostyki w kierunku nieprawidłowości w budowie serca.

Ocenia się, że pierwsze zmiany w zwiększeniu częstości pracy serca i obwodowego tętna mają zazwyczaj miejsce pomiędzy 2 a 5 tygodniem ciąży i postępują przeważnie aż do trzeciego trymestru – w tym czasie dynamika zachodzących w układzie krążenia zmian jest już, u większości kobiet, niewielka. Szacuje się, że w ciąży średnia częstość akcji serca w trzecim trymestrze wzrosnąć może nawet o 20% w stosunku do wartości wyjściowych.

Całokształt powyższych zmian sprawia, że nierzadko kobiety w ciąży mogą odbierać przyspieszoną pracę serca jako objaw nieprawidłowy, wywołujący lęk i niepokój. W rzeczywistości stanowi ona jednak fizjologiczne przystosowanie organizmu na czas ciąży i porodu, a sam układ krążenia i gospodarka wodno-elektrolitowa, wraz z rozwiązaniem, stopniowo, w przeciągu kilku tygodni, powracają do stanu wyjściowego.

Z kolei ciśnienie tętnicze, w związku z zachodzącymi w kobiecym organizmie zmianami, od początku ciąży stopniowo spada, osiągając swoje najniższe wartości około 22-24 tygodnia ciąży – szacuje się, że podczas ciąży średnie ciśnienie tętnicze maleje o około 5-10 mm Hg. Następnie od około 28 tygodnia ciąży wartości ciśnienia tętniczego zaczynają powoli rosnąć, co sprawia, że około terminu rozwiązania, osiągają one wartości bliskie tym sprzed okresu ciąży. Najczęściej wartości domowych pomiarów ciśnienia tętniczego wykonywanych przez kobiety w ciąży rzadko przekraczają, w którymkolwiek trymestrze, próg 120/80 mm Hg. Przyjmuje się, że dopiero przy wartościach 140/90 mm Hg i wyższych zalecany jest wzmożony nadzór nad pacjentką w ciąży – wysokie wartości ciśnienia tętniczego wpływać mogą bowiem niekorzystnie nie tylko na rozwój płodu, ale i zdrowie matki.